Pus jamès (Régine ARDILLEY, 2019)

Lo peu blanc, totjorn bronzat,

Grand carrat au còth entorlingat,

Museta en bandolièra,

Un pòrt bohèmi, innat o cultivat

Tots lo coneishen plan.

Pus jamès lo veiretz

Sau marcat de Montalivet,

Come un camalòng

Ondejava emb elegància.

Sas pòts, un liugèir sorríder ;

Los sens en alèrta,

Vedè, sintè, sondava,

Mèmes l’imperceptible

Que gravava dens sa memòria,

Un disc durt infalhible

Ant son inspiracion pudava.

Que vingusse cap a vos

Son sorríder vos engolopava

De charme, de respèct, de doçor,

Vos sentiètz aunorats.

De lèds, deviniètz bèths,

De vèrme lusent, passiètz estela.

Come sabè vos encantar.

Los mòts, los cercava, los finholava,

Los chapava, los gostava

Pre melhor vos los balhar,

Ad escotar, a saborar.

Luvant los uelhs que s’esclaraven

O negrejaven bruscamens

Pr’ encara mèi accentuar

L’efèit que tornava cercar.

D’un còp devinè Monet

Cercant l’ultima tòca

Pre sublimar aqueth tablèu .

Laguipson, grepin, baïna…

Aqueths mòts gascons ne’n èren,

Esclarissent la pus bèra tela

D’un Medòc qu’avè causit

Emb « la hema de sa via ».

Delphine as uelhs d’aiga viva

E clara paronant lo sable blond.

« Los Ormes » aqueth refugi de patz

Entremei ribèira e grand mar,

Vinhas e grand pinhadar

Aquí lur camin jeiós arribèt

Aqui lur via, d’un còp, s’acabèt

A jamès, a jamès…

 

Aumatge a Eric Holder mòrt lo 23 de janvièr 2019

 

Publicat lo 11/03/2019.

Lo Diables en estòp dens lo Medòc (Los Tradinaires, 2019)

Aqueth matin ‘là lo Diables se luva dau pè horcut gauche, lo cap colonizat pr’una mishanta banda d’angelòts que jogaven dau djembé entre sos còrns. A 2000 ans passats suportava de mens en mens las desseiradas abuuradas de l’in∙hèrn. La tequilà a 99° ie traucava las tripas e avè en hasti las musicas amplificadas in∙hernaus de las joenas generacions de demònis. A tot préner, aimava melhor los cantics. Encara tot ensucat, se vestís en marronant. Ben entendut, mèmes en rentrant lo ventre, podè pas acrochar lo boton dau haut de son jean.

 

— Nom d’un sòrt ! ce jurèt en se servent un veire de pastagà sens aiga, fau que me mèti a la tisana e au regime.

 

Se sovinè pas mèi de l’endreit ant avè parcat son autò la velha. Divut se liurar a quauquas manipulacions magicas pre la visionar : l’antic express rodilhat èra alà sus un parcatge dau Verdon pas lonh de l’embarcadueir dau bac pre Roian.

 

— Mès qu’anguri har dens aqueth trauc perdut ? ce demanda. E pre de qué me rossègui de las cacunhas autan minablas ? Divuri achetar aquò i a mila ans pr’anar a la caça, mès adara mèmes los cans vòlen pas mèi montar dedens. M’estona que nada diablotineta velhe fenir la nueit emb jo ! Fadré que me trobèssi un beròi quangó !

 

Fenit la botelha de pastís au galet e las idèas un chic mèi claras, sortit de l’in∙hèrn pr’una de las pòrtas donant sus la Punta de Grava. L’èrt pur e marin lo hit tossicar. Reconeishè ren a l’entorn d’eth. Come l’express avè arribat dens aqueth bot dau monde ? Redobtèt quauque aprentís demòni de l’ager abandonat ‘là après l’ager maluvat sens permission. La joenessa respectava pas mèi ren. De son tèmps l’òm darraubava das carròces.

 

L’automobila, après quauquas imprecacions demoniacas, volut plan desmarrar. Lo Diables sortit son atlas roptèir de la boita a gants. Lo Medòc ie figurava en blanc, come un triangle voit entre mar e ribèira : fau dire qu’end aqueth tèmps ‘là, la peninsula èra qu’un desèrt de sables, de gravas magras e de marescs descoratjants.

 

— Interessant, pensèt lo Diables. Un país inexplorat. Vauc bilhèu ie trobar dau petròli o dau carbon pre har burtlar en in∙hèrn. Au prètz ant lo fiol se vend adara, aquò me haré de las economias.

 

Cruiosamens aquera contrada inabitada èra maugré tot traversada pr’una ropta, una sola, indicada pr’un fin trèit rotge sus la carta.

 

— RN 215, deschifrèt peniblamens lo Diables qu’avè pas sas lunetas pre veire de près.

 

E embraguèt.

 

Vaquí donc lo Diables, end aqueth bèth dimeishe, rotlant sus la nacionala 215, en direccion dau midi. Aquera ropta mitica, que lo monde entègre nos enveja, presenta l’inconvenient d’estar sovent rectilinèa. Fau donc evitar de s’endromir au volant, o de negociar de las viradas inexistantas. Es pas se aisit, quand l’òm es pas tot a fèit de jun. Mès pre gahar l’aviada, cadun hèi ce que vòu, pre que es ben entendut que lo Medòc es un país libre. Totun emb l’express, nat riscle de despassar lo quate-vints. Lo Diables rotlava tranquillamens sens ziga-zagar mèi que fau. Estut donc fòrt susprés quand los cordoats ie hiren signe de s’arrestar.

 

— Portatz pas de cinta, Mossur, ie dishut un gendarma.

 

— E non, respondut lo Diables aimablamens. Èi dijara dau mau a barrar mas culòtas a causa de mon ventre, vauc pas méter una cinta en mèi.

 

— Ah, ah ! se moquèt lo gendarma. L’òm hèi de l’esperit ! Montratz vòstes papèirs Mossur e bohatz un chic dens aqueth aparelh.

 

E valà que maugré das papèirs quasi en règla e un alcootèst a pena positiu — avè pas fòrt buvut mèi qu’un litre de pastis dempuei son revelh — lo Diables se vistut tirar son permís de conduure, sens ager ajut lo tèmps de se har explicar aquera istòria de cinta dont l’òm i avè absoludamens ren dit quand avè passat son permís, mila ans abans.

 

Se trobava donc sol, a pè, au mitan d’enlòc. Assagèt d’invocar las fòrças in∙hernaus o d’aperar un taxi emb son telefonet. Diguns ie respondut : aquò captava pas. Ie restava pas mèi qu’a har de l’estòp come un dròlle, a mèi de 2000 ans. Erusamens la chança tardèt pas a ie sorríder. Un gròs vehicule estelejant se parquèt davant eth. Lo Diables reprimèt un haut lo còr en reconeishent lo conducturt : lo Bon Diu, eth-mèmes, sorrident de son sorríder eternau petant la fòrma.

 

— Qu’es aquò aquera auto de quequé ? demandèt lo Diables en s’installant sau sièti confortable.

 

— Una mercedès 4×4, es melhor pre circular pr’aquí a causa dau sable.

 

— Oè, mès aquò diu buure, ricanèt lo Diables. E jo, las autòs nèvas, aquò me balha enveja de gomir : aquò secudís pas pro. Aquò’s come la clim, aquò me rend malaud.

 

— Sès jamès content, mon praube, suspirèt lo Bon Diu. Qu’es aquò que fabriques sus aquera ropta ?

 

— Aquò’s ce que me demandi dempuei a matin : èi vingut cercar ma voatura au Verdon. Me soveni pas mèi pre de qué l’aví parcada ‘là. Pensavi ne’n profitar pre vesitar un chic lo país, mès i a ren dens aqueth cunh ! dishut lo Diables en gardant pr’eth sos projèits petrolèirs.

 

— Justamens, sèi aquí pr’arrenjar aquò, dishut lo Bon Diu. Poirés m’ajudar se as de las idèas.

 

— E qu’es aquò que ganharèi ?

 

— Una plaça au paradís.

 

— Bè ! hit lo Diables. L’òm va puslèu se partatjar lo país. Prenes tot ce qu’es a l’oèst de la RN 215 e jo tot ce qu’es de l’aute costat.

 

— Aquò saré mèi fraternau de trabalhar amassa, proposèt lo Bon Diu.

 

Mès lo Diables que s’avè hèit colhonar mèi d’un còp prau Bon Diu avè pas enveja de trabalhar fraternaumens.

 

— Te vedi venir, los coneishi los partatges, ce dishut. Quand l’òm plantarà de las patatas, prendràs ce que possa devath la tèrra e jo, aurèi dreit a las huelhas que pòden pas se minjar, que possen au dessús. E pre recoltar lo blat, aquò sarà lo contra : los cabelhs pre tu e las racinas pre jo. Me prenes pr’un pèc, o pr’un morre ? M’as dijara hèit lo còp dens las Landas. Mès aquò marcha pas mèi. L’òm hèi come èi dit.

 

Lo Bon Diu, segur d’ie ganhar, acceptèt. Desbarquèt son passatgèir sus un petit pilòt de gravèirs e contemplèt lo paisatge desolat. Exactamens lo genre d’endreit desertic que regòrja de petròli. Èra segur que quauquas formulas de magia negra harén gisclar lo preciós liquide. Mès èra pas en fòrma e sustot avè fòrt set. Avè ren buvut dempuei lo dejunar. Lo pastís dau matin e la tequilà de la velha ie restaven sus l’estomac. Ne’n avè pro d’aqueths buures descapants. Avè enveja de quauquarren de doç e corsat au còp, liugèir e prehond, elegant, frueitat, armoniós… e rasonablamens alcoolisat.

 

Tot en reivant ad una tau mervelha, s’endromit.

 

Òr quand se desvelhèt, tot avè sanjat a l’entorn d’eth. Los terrèirs pelats s’avèn cobèrts de vinhas, de castèths, de petitas roptas e de beròis vilatges. Lo Diables se frutèt los uelhs e vistut a costat d’eth un veire a pè emplit d’un liquide rotge fòrt fonçat. Gostèt prudentamens puèi buvut lentamens. Savorèt cada gorjada tot en contemplant lo paisatge. La doça lutz daurada d’aquera fin d’après-meijorn medoquina l’emplissè d’un bonurt inconeishut.

 

— Aquò’s aquò mon paradís, se dishut. Lo Bon Diu pòt gardar lo sòn, emb sos anges que jòguen dens las nuas ! E l’in∙hèrn, lo quiti as joenes demònis. Jo, m’installi aquí.

 

Quauques tèmps pus tard, los dus velhs enemics se retrobèren sau born de la RN 215, a l’entrada de Listrac. Lo Bon Diu conduusè totjorn sa mercedès super, mès lo Diables arribèt au volant d’un berlingò tot nèu.

 

— Jo, viu ! s’exclamèt lo Bon Diu, quau país defecile ! Èi samenat dau blat e plantat de las rabas, aquò a ren balhat. Èi assajat l’òrge, la civada e lo segle. Aquò’s pas fòrt melhor. Tot ce qu’èi reüssit a har possar, aquò’s una prauba landa e i èi mes quauques olhèirs que tiren lo diables pre la coa, se ausi lo dire. Mès tu, suspausi qu’as ren poscut tirar de ton país de grava, mon praube amic !

 

— Gaita aqueras vinhas, respondut lo Diables en puntant son dit cap au luvant. Sèi pas maucontent dau vin que balhen.

 

— De las vinhas e dau vin ! s’exclamèt lo Bon Diu d’un ton superior. Legisses pas los jornaus ? Aquò’s la crisi a causa de la concurréncia das vins d’alhors.

 

— Aqueth-aquí se vendrà totjorn, assegurèt lo Diables, pre qué aquò’s lo melhor dau monde. Ten gosta-me aquò.

 

E desbochonèt una botelha de Margaus.

 

Lo Bon Diu admetut qu’avè jamès ren buvut d’autan bòn e ie hadè dòu d’ager quitat un tau terroart au Diables. Fòrt maucontent, remontèt dens son 4×4 e partit de cap a Bordèu. L’òm lo revistut jamès dens lo Medòc.

 

Alavetz lo Diables regnèt sol sus tota la peninsula : invitèt das collègas de l’in∙hèrn holandés que desaiguèren los marescs e los paluds. Puèi bordèt las còstas oceanas de bèras plajas de sable fin sus las quaus hit deferlar de supèrbes rotlèus. Enfin, inventèt lo surf. E las plajas naturistas.

 

Mès aquera darnèira trobalha maucontentèt lo Bon Diu qu’envièt sau Medòc la onzièma plaga d’Egipta : una grèla de pinhas s’abatut sau país pendent onze jorns e onze nueits. A l’aubralutz dau dotzième jorn, lo Diables las ‘massèt una pr’una. Puèi hit possar das aubres a creishença rapida pre ie suspénder los projectiles divins : aquò’s atau que balhèt neishença as pins, pre la pus grand jòia das gats-esquiròus e das ‘massurts de vidaus. Lo Diables qu’aimava melhor los ceps plantèt tanben das cassis dens das cunhs coneishuts d’eth sol, dau mens au començament. E dotèt lo país de plan d’autes plesirs que cadun pòt descobrir e apreciar come vòu.

 

Pre dau segur tot estut pas absoludamens perfèit : i a jamès de vagas prau Lacanau Prò. E los gendarmas susvelhen totjorn nòsta velha 215 tristamens desclassada en vulgara ropta departementala. Lo Diables pensa que son las petitas revenjas dau Bon Diu.

 

Publicat lo 11/03/2019.

Les tres ròsas (Brujols)

Sur un rosèir tres ròsas blancas

Pendilhàvan a les balancas.

La Vièrja vèn lo veire, i dèi

A la dòna dau jardinèir :

‘Minhona, baucòp t’aimerèi,

Dèisha les ròsas au rosèir’

La prauba mair au cimetèire

Repausa devath una pèira ;

Prit una ròsa e li portèt.

La Vièrja vengut e cridèt :

‘Hilheta, si tornas pas mèi,

Dèisha les ròsas au rosèir’

Tomba la fèsta de la Vièrja,

Ne’n pren una auta avèque un cièrge ;

Per parar l’autar mau ne crei.

La Vièrja revèn e li dèi :

‘Pichona, te perdonerèi

Dèisha la darrèira au rosèir’

Pus tard, passa un galant. La dòna

Pica la troasièma e li dòna.

La Vièrja ne vengut pas mèi

Veire ni dòna ni rosèir.

Lo Pifraire

Em sovent besonh d’un pus petit que nosauts, « Lo Pifraire »

 

I avè un còp un pifraire que jogava telamens ben, tot lo monde l’escotava abèca plesir. Se jogava pas, cantava o shiulava. Èra fòrt serviçau. Totjorn content, tot lo monde l’aimava.

Un jorn se premenava au bòrn de la ribèira en cantans.

« Bonjorn Pifraire.

– Bonjorn Brochet.

– Sès totjorn content, tu, cantes totjorn. Gaita, jo, ce que m’arriba, èi hèit un saut, èi vingut tombar sau sable, m’estofi. Se podès me reméter a l’aiga, te rendrí servici a l’aucasion.

– Mon praube Brochet, sèi pas come poirés har pre me rénder servici, mès vauc totun te reméter a l’aiga. »

Lo Pifraire prengut lo Brochet, lo remetut dens la ribèira e continuèt son camin en cantans.

« Bonjorn Pifraire.

– Bonjorn Hormic.

– Tu, cantes totjorn, sès totjorn content. Gaita, jo, ce que ven de m’arribar, m’èi desmolit una cueisha. Pòi pas mèi marchar. Se podès venir me portar a mon ostau, te rendrí servici a l’aucasion.

– Mon praube Hormic, vauc anar te portar, mès pre me rénder servici, sèi pas come poirés har ! »

Prengut lo Hormic e l’angut portar a sa hormiguèira, ‘là-bas devèrt lo bòsc, e continuèt sa premenada totjorn en cantans o shiulans.

« Bonjorn Pifraire.

– Bonjorn Aps.

– Tu, sès totjorn content, jo, veni de m’esquiçar una ala. En me pausans sus una flor, n’aví pas vis que i avè un grand bèuc. Pòi pas mèi volar. Se podès venir me portar a mon ostau, te rendrí servici a l’aucasion.

– Ma prauba Aps, vauc anar te portar a ton ostau, mès pre me rénder servici, sèi pas come poirés har ! »

Lo Pifraire prengut l’Aps e angut la reméter a son coen. E lo tèmps passèt, mès lo Rei entendut parlar dau Pifraire. Ie dishuren qu’avè un don, que hadè ce que volè, come rendè servici a tot lo monde. Lo rei lo mandèt de venir lo veire a son Palais. Lo Pifraire aubaït.

Lo Rei ie dishut :

« Vindràs deman matin a nau òras au bòrn de la ribèira, au jasti lo pus large, ie sarèi. »

Lo lendeman matin quand lo Pifraire arribèt, lo Rei èra alà. Tinè a la man una clau en òrt e dishut :

« Vei aquera clau, aquò’s la clau de mon tresòrt. Vauc la gitar dens la ribèira. Se dens una òra me l’as pas portada, saràs pendut. »

Roflèt la clau tant que poscut au mitan de la ribèira e se’n angut.

Lo praube pifraire èra en pena.

« Come divi har ? Sabi pas najar, apuèi pòi pas anar au sòu de l’aiga cercar la clau. 

– Qu’es aquò qu’as anueit, Pifraire, n’as pas l’èrt content ?

– Mon praube Brochet, dens una òra sarèi pendut ! Lo Rei a gitat sa clau en òrt au mitan de la ribèira e se ie pòrti pas dens una òra sarèi pendut.

– Se n’es qu’aquò dishut lo Brochet, atend-me aquí, e se’n angut au sòu de la ribèira. »

Au bot d’un moment, arribèt au bòrn abèca la clau entre las dents.

« Te sovenes que me sauvères la via quand m’estofavi sau sable, sèi content de te poder rénder servici. »

Lo Pifraire partit viste portar la clau au Rei. Lo Rei ie dishut :

« N’as pas fenit. Vindràs deman matin au nau òras devèrt lo bòsc. Ie sarèi.»

Lo lendeman quand lo Pifraire ‘ribèt au bòsc, lo Rei èra dijara alà. Darrèir eth i avè un vailet que tinè un sac a la man. Lo Rei dishut :

« Vauc gitar dens lo bòsc un sac de gruns de petit milh. Se dens una òra n’as pas massat  tot ce que ne ie manque un sol, saràs pendut ! »

A la volada, lo vailet gitèt los gruns dens lo bòsc. Rei e vailet se’n anguren.

«  Mès que ie èi hèit end aqueth Rei que parla totjorn de me pénder ? » dishut lo Pifraire en portans la man a son còth. Sintè dijara la còrda que lo sarrava.

« Qu’es aquò qu’as anueit, Pifraire, cantes pas ? 

– Ah, mon praube Hormic, n’èi pas lo còr a cantar. Lo Rei ven de har gitar un sac de gruns de petit milh dens lo bòsc, se dens una òra n’èi pas tot massat sens que ie manques un grun, sarèi pendut !

– Atend-me aquí. » dishut lo Hormic. Angut a la hormiguèira. Tanlèu das milèirs de hormics ne’n sortiren e s’en∙hornèren dens lo bòsc. »

Au bot d’un moment, tots los gruns èren massats. N’ie’n mancava pas un.

« Te sovènes, dishut lo Hormic, as vingut me portar a mon ostau lo jorn que m’aví desmolit la cuèisha. Sèi content, anueit, de poder te rénder servici. »

Lo Pifraire partit sau còp portar lo sac au Rei.

«  N’as pas encara fenit, dishut lo Rei, èi tres gojas, son bèras, mès se semblen totas. Deman, las maridi. N’i a una que t’aima. Se dovines la quau, te la doni, sarà ta hema. Vos maridarèi, mès se te trompes saràs pendut. »

Mès que ie èi hèit end aqueth, se didè lo Pifraire en se’n anans. Totjorn sas manaças…

Las coneishi pas a sas gojas, las èi jamès visas, èi entendut qu’èren bèras, mès pòi pas dovinar la quau m’aima, sarèi perdut ! E portèt encara la man a son còth. 

« Qu’es aquò qu’as anueit Pifraire, cantes pas ?

– Ma prauba aps, n’èi pas enveja de cantar. Lo rei marida sas gojas deman, n’i a una que m’aima, se dovini pas la quau, sarèi pendut !

– La coneishi, jo, dishut l’aps. Te sovenes que vingures me portar a mon ostau, que podí pas volar, anueit vauc poder te rénder servici. Vindràs deman a la glèisa, ie sarèi. Las gojas dau rei saràn sheitadas costat a costat. Jo, sarèi en haut. En vironejans descendrèi sau cap d’una goja, m’aprocharèi telamens de sa figura que tant ne’n sarà ennujada, prendrà son mochoart pre me har escapar, alavetz t’acoitaràs, aquò’s aquera que t’aima. » Tot se passèt come avè dit l’aps.

Lo lendeman la glèisa èra plena. Lo rei èra alà qu’atendè, quand lo Pifraire dishut :

« Aquò’s aquera que m’aima. » Las clòchas se meturen a sonar, la musica a jogar, lo monde a cantar. Lo rei maridèt sas tres gojas.

I aiut un bèth maridatge. E aqueth jorn, se lo Pifraire se quitèt passar la còrda au còth, n’estut pas pre lo pénder.

Jo, n’èri pas pregada end aquera grand hèsta e, m’entornèri a mon ostau.

 

Contat en francés pre Marcèla Liès lo 11 de mai de 1993

Revirat pras Tradinaires lo 02 de decembre de 2015

Transmetut per Régine Ardilley

 

 

 

 

Un natiu de Blancafòrt pair dau novèth vin de Rioja

Au mes de julhet 2012, la comuna d’Elciego, dens la provinça d’Alava en Hegoalde, celebrava en granda pompa los 150 ans de l’arribada de Jan Pineau, neishut a Blancafòrt lo 16 de junh 1823.

Los mediàs dau virat raportèren les ceremonias de l’anniversari d’aquera annada 1862 que marquèt lo començament d’una revolucion de la viticultura dens ‘quera region que dona los famós vins de Rioja.

Jan Pineau èra neishut dens lo vinhau blancafortés, aont son pair Francés, mèi sa mair Caterina Fourteau, èran vinhairons e descendents de vinhairons, coma la majoritat daus abitants de Blancafòrts ad una epòca que trabalhavan les vinhas de proprietaris bordalés. Francés e Caterina Pineau s’èran maridats a Blancafòrt en 1809 ; damoravan sau ben de Jacme Felipe Duportail quand neishut lur permèir hilh Pèir en 1810, e lur hilha Maria-Jana en 1814. Duportail estut lo pairin de Maria-Jana, e Zoé Quiros, la hilha dau maire, estut sa mairina.

En 1823, trabalhavan a Grissac, un lòc qu’estut au XVIII^e siègle la proprietat de la familha Montalier de Grissac, damb ostau de mèste dens lo borg de Blancafòrt (la Deimèira anuit) e meitaderia a tocar. Lur mudada a mens d’un kilomètre èra benlèu discut a la mòrt de M. Duportail e au sanjament de mèste, lo notari Pèir Saincric augent aquist lo ben dau praube mossur. Aquò’s donc a Grissac que Jan Pineau, lo tresième mainatge dau parelh, neishut en 1823. Estut batejat lo 17 de mai, son grand-pair paternau estant son pairin.

Les vinhas que trabalhava Francés Pineau sangèren de mans eras tanben en 1825, a la sheguida dau divòrce daus mèstes, M. e Mma Réaud, e a la venta dau ben. Se pòt qu’aqueth evenement estusse a l’origina dau depart de la familha per Cussac, a 28 km au nòrd de Blancafòrt, aont Francés trobèt ad exerçar son mestèir de vinhairon. Aquesta comuna, au bòrd de la granda ribèira, avèva dempui longtemps un important vinhau compausat d’un encepatjament tipicament medoquin, e mants castèths i emplegavan una man-d’òbra locala experimentada. Lo pes important èra lo castèth Lanessan, qu’èra dempui 1793 lo ben de la familha Delbos, daus negociants bordalés daus Shartrós.

Les annadas passèren. Jan Pineau trabalhava au castèth Lanessan quand, a 22 ans, lo 20 de junh 1845, maridèt Peirona Seguin, una dòna de Cussac, e vingut lo mèste de chai dau castèth e l’òme de confiença dau mèste. Descendent de mantas generacions de vinhairons, Jan Pineau èra un especialista, coneishent tot de la cultura de la vinha e de la faiçon d’eslevar lo vin per tant de donar un produit de qualitat exportat e apreciat dens mants país.

Lo castèth Lanessan èra situat sus una crèsta gravosa, pas lonh de Sent Gelian ; diden qu’auré poscut se trobar dens lo classament daus grands cruds de 1855 si M. Delbos n’avèva pas oblidat de transméter quand falèva sa candidatura e los escantilhons demandats per concorir. Los criticas s’acòrdan per pensar que lo castèth Lanessan auré estat classat coma cinquième crud, aquò’s díder que lo professionalisme de Jan Pineau èra a la hautor.

Tanlèu 1852, lo vinhau bordalés estut tocat prau mau blanc, vingut daus Estats-Units e provocant daus desgasts fòrt importants dens les vinhas dau Medòc, aont perduren meja-amassa cada annada pendent un detzenat d’annadas. Mants obrèirs vinhairons quitèren lavetz la region e s’expatrièren.

Francés Pineau se morit a Cussac en 1854.

End aqueth temps, un Espanhòu, don Guillermo Hurtado de Amezaga, marquís de Riscal, damorèva a Bordèu dempui 1836 (exilat per causa de ses amistats carlistas), cors dau XXX-Julhet aont frequentava daus proprietaris de castèths medoquins apí los negociants daus Shartrós. En 1858, eretèt d’un important vinhau ad Elciego, pròishe Vitoria dens la provinça d’Alava, qu’apartenèva ad una de ses sòrs.

Lo marquís avèva un dròlle, Camillo, neishut en 1827 ; anava se passionar prau vinhau de Rioja e i consacrar d’alhurs de les somas importantas.

Dempui quauquas annadas, los poders publics èran conscients que los vins produïts dens la provinça n’èran pas famós. Soetavan que daus progrès estussen realisats per auger « un beure agradiu, damb un bon sent, que pusque se consomar en brava quantitat sens fatigar l’estomac nimèi donar mau de cap ». Los vins de Bordèu joïssavan per delà les frontèiras d’una excelenta reputacion e hadèvan enveja aus proprietaris alavesians que volèvan se raproishar de lur qualitat.

Au començament de l’estiu 1862, lo deputat generau provinciau d’Alava adrecèt au marquís de Riscal una damanda de recrutament d’un vinhairon per : « introduíser e practicar d’òra en avant, dens la provinça d’Alava, la mèma metòda sheguida dens lo departament de la Gironda, per tot çòn qu’es relatiu a les vinhas, a les vrenhas, a la fabricacion daus vins, apí a lur manejament per lur conservacion pendent mantas annadas coma an costuma de lo har en Gironda. »

Lo marquís de Riscal coneishent M. Delbos, un negociant bordalés proprietari dau castèth Lanessan, estut mist en relacion damb Jan Pineau, son mèste de chai. Aqueth acceptèt la prepausicion que li estut hèita, fòrt interessanta financèirament pusque li aufriren una paga de 3 000 francs per an, sigue lo triple de çòn que ganhava a Lanessan.

Un contrat estut signat a Bordèu entre los dus òmes lo 12 de junh 1862, dens loquau estut indicat notadament : « que s’engat[gèsse] a méter en practica totas ses coneishenças dens les vilas o endreits que li ser[én] ensenhats, mès tanben a les comunicar a les personas causidas per aquò, per fin que totas ses coneishenças [estussen] espandudas per la provinça d’Alava, amèi entremitan los òmes d’afars daus diferents proprietaris dau país, daus quaus diur[é] hèder daus bons eslèves. » Prudent, Pineau exigèt que lo contrat poscusse estar resiliat au cap de l’annada 1862 : « ne sabent pas si poir[é] har coma fau lo mandat que li [estut] confiat.»

Aquò fut donc per Jan Pineau lo depart de Cussac capath Vitoria, 400 kilomètres pes au meijorn, que divèva trapar a la meitat de julhet. Lo contrat precisava que les despensas de viatge de Bordèu a Vitoria li serén remborsadas.

Lo passa-pòrt que li estut deslivrat lo 15 de junh 1862 per la prefectura de Gironda indicava coma prenoms Jan dit Cadishe, son shafre correspondent a son reng de neishença (capdèth), çòn que permetèva de lo destingar d’autes Jan Pineau contemporans a Blancafòrt coma a Cussac aont lo patronime èra espandut.

S’en angut solet capath Vitoria, deishant a Cussac sa mair, son esposa Peirona, e sons dus hilhs Jan, quinze ans, e Carles, tretze ans, qu’aprenguren a Cussac lo mestèir de barricaire. Après la mòrt de sa bèla-mair, Jana Fourteau, en 1864, Peirona Seguin (damb son hilh Carles) trapèt Jan Pineau ad Elciego ; lo hilh ainat damorèt a Cussac.

Cadishe Pineau discut damorar dens lo país de vinhaus de la provinça d’Alava, aperat Rioja Alavesa, comprenent diferents borgats e vilòtas que li èran designats per lo generau adjunt o una persona designada a ‘queth efèit.

La mèma annada, lo marquís de Riscal envièt a la Rioja Alavesa « 9 000 sherments de tota garantia » de les varietats ‘Petit Cabernèth’, ‘Merlòt’, ‘Malbèc’ e ‘Pinòt’, les pes finas varietats cultivadas en França, per tant de les assajar dens sons vinhaus riojanos, aont dinc adara los ‘Tempranillo’ e ‘Graciano’ èran los sols cepatges utilisats.

Lo trabalh de Cadishe n’èra pas aisit : divèva convertir a les metòdas bordalesas los vinhairons alavesians acostumats dempui daus siègles a hèder lur vin sivant d’autes mòdes de cultura e de vinificacion fòrt diferents de los dau Medòc.

Quora Cadisha èra arribat en Alavesa,  la produccion dau vinhau èra excedentària, e lo vin produït èra de meishanta qualitat ; lo vendèvan mau a pena podèvan lo beure. L’amassa de l’annada se gardava pas mèi d’un an e se carrejava pas adaise percé que n’utilisavan pas de barricas.

Cadisha hit portar la formacion dens cada domène : de la viticultura a la venta, en passant per la vinificacion. Preconisèt de les plantacions pes prehontas (50 cm), en sheguent de les règas per botar pus aisit lo trabalh mecanisat, l’utilisacion de ligas per pas que les gaspas toquèssen lo sòu, e los traitaments damb sofre e sulfate de coire contra les malaudias.

Au moment de vrenhar, impausèt lo desraspatge per fin de milhorar la coloracion e la fermentacion e d’aumentar lo degrat alcoholic. Amèi, los gruns porrits o bardissats esturen eliminats. (« Çòn qu’es pas bon a minjar n’es pas bon a beure », diré pes tard lo professor Peynaud.) E, revolucion dens la Rioja, l’utilisacion de barricas bordalesas (225 L) per les auperacions de chai coma l’ulhatge, la clarificacion damb de glaira d’eu, la conservacion e lo vielhissament.

Lo condicionament en botelhas, l’utilisacion de la marca, lo carrejatge, la promocion e la comercialisacion, esturen tanben comprís dens les prestacions de Cadishe.

Tanlèu la vrenha de 1862 que se hit en aost, la metòda preconisada per Pineau estut botada en practica sus 10 % de l’amassa, mès èra convingut que la venta se haré sonqu’après la decision dau Francés. Lo contrat de Pineau estut renoverat per 1863.

Malurosament, la comercialisacion estut mauaisida a causa dau prètz eslevat que los crompaires èran prèsts a pagar end aqueth temps. Cadishe soetava que lo vin estusse comercialisat sonqu’au cap de tres ans après la vrenha, mès i avèva daus proprietaris que lo hiren pas, e lo vin vendut estut decebent, çòn que discreditèt franc la metòda bordalesa.

La pes granda partida daus vinhairons deishèren lo progèit.

Lo marquís de Riscal, se fidant a la metòda bordalesa e dispausant de moiens financèirs, poscut aténder quauquas annadas per vénder lo produït daus 39 hectares de son ben.

Investit dens una novèra « bodega » en pèiras de talha que hit bastir sau modèle daus chais bordalés dont s’inspirava l’arquitècta Ricardo Bellsola, e i ajotèt una barriqueria dont confièt la direccion a Carles Pineau, lo hilh de Cadishe. Una escòla de barriqueria espelit petit de temps après ; fut a l’origina de l’activitat barriquèira dau virat.

En 1868, la deputacion generala mit l’arrestiu au contrat de trabalh de formacion de Cadishe. Mès lo Blancafortés, graça a son intelligença e aus bons resultats obtinguts au cap d’aquiras sheis annadas, persheguit son activitat per delà les Pirenèias. En efèit, lo marquís l’engatgèt coma administrator dau maine de Torrea.

Los productors alavesians comercialisèren lurs milhors vins damb lo nom de « Medoc Alavés », nom causit per Cadishe, e obtenir vistament de les medalhas dens de les expausicions, coma a Baiona en 1864 e a Bordèu en 1865. Mès, recompensa suprèma, obtinguren lo diplòma d’aunor a l’expausicion de 1895 a Bordèu. Aquò’s lo permèir crud estrangèir qu’obtingut aquera reconeishença.

A partir de 1868, la bodega « Marqués de Riscal » comercialisèt sa pròpa marca damb succés.

En novembre 1872, a 25 ans, Carles Pineau, esposèt una abitanta d’Elciego de tres ans son ainada, Margarita Ruiz de Escudero Neguerela, sortida d’una excellenta familha de la region.

Auguren tres mainatges : Peirona Jana en 1873, Firmin en 1875 e Loïsa en 1879.

En 1885, Margarita se morit dau mau de peitrina, e estut au torn de Carles : deishèren tres orfelins. Lur grand-mair Peirona s’entornèt en França damb los tres dròlles ; retrobèt son ostau dau Herran a Cussac, aont vivèva son hilh l’ainat Jan, qu’avèva esposat en 1871 Jana Lalande, hilha de l’òme d’afars dau maine de Bernònas a Cussac. Generós e reconeishent denvèrt la familha Pineau, lo marquís versèt una renta per subvenir aus besonhs daus mainatges dau temps qu’èran minors.

Cadishe, totjorn òme d’afars dau maine, vit la construccion de novèths bastiments en 1879, 1880 e 1883 per respónder aus besonhs dau marcat en plena espelida, sustot dempui lo desastre provocat en França per lo filoxerà. Lo mèste dau maine se morit a Sevilla en 1888, mès sa vèva Juana de Zavala y Guzmán continuèt son òbra sau maine.

Cadishe se morit ad Elciego lo 27 de mai 1889, a 66 ans, lonh de sa familha que volèva pertant rejuntar. Repausa damb son hilh au pòrge d’Elciego aont una placa commemorativa estut apausada sus sa tomba lo 22 de julhet passat, a les ceremonias dau 150^e anniversari de son arribada en Rioja Alavesa. Amèi, una avinguda Jan Pineau estut inaugurada lo mème jorn ad Elciego, en presença de descendents dau Blancafortés, en aumatge e reconeishença au « pair dau novèth vin de Rioja », a qui la region diu de s’estar mastada au mitan daus milhors vinhaus espanhòus.

Mons remerciaments a M. Jesús Fernández Ibáñez que m’autorisèt a puchar bravament dens son trabalh sus Jan Pineau e Elciego, disponible sus : http://elciegohistorico.wordpress.com.

Mercís tanben a M. e Mma Christian Brun, de Cussac, per los rensenhaments que me donèren.

Sivant un tèxte en francés de Jean Lafitte, comunicat per Yannick Barreau.

Parabòla en gascon de Cussac (Medòc)

Commune de Cussac

Canton de Castelnau

Lou maynatche proudigue

Un homme n’aoué qué dus gouyats. Lou pé june dichut à soun paëy : «Es témps qué sèye moun méste et qu’aoue dé l’argént. Faou qué pusqui m’én ana et qué bède d’aou péïs. Partatchat boste ben, et dounnat mé cé qué duiou aoué.» Oui moun gouyat dichut lou paëy ; coume boudras. Sès un michant et saras punit. Apey oubrén un tiroirt, partatchét soun bén et én it dues pourtions égales.
Chic dé jouns après, l’ou michant gouyat s’én angut d’aou billatche, én adén lou fiert et s’én dire aduiou à digun. Traouesset fort dé landes, dé bos, dé ribeyres et bingut déns une grande bille aoun despénset tout saoun argént. Aou bout dé quaouques més digut bénde sas hardes à une beille femme et sé louga per esta baylet. L’embièrent as camps per y garda lous ases et lous béous.
Alors estut fort malhurus. N’aougut pas mey de leyt per droumi, ni dé huc per se caoua, quan y adé freyt. Aoué quaouques cops si grande ame qu’aouré bien minchat las ulles dé caous et lous freuyts pourrits qué minchaouent lous porcs, mé digun né li dounnaoue ré.
Un dessey, lou bentre bouyt, sé deychet toumba sus un escabet én regardan per la inestre lous aoudets qué boulaouent luigeyremén. Apey bit pareyche déns lou ciel la lune et las estéles et sé dichut en plourant : «La-bas, l’oustaou dé moun paëy es plén dé domestiques quan daou pan, daou bin, das éous et daou ourmache tan qu’én bolent. Pendén aquet témps jou mori dé ame aqui.
Eh bé baou mé léoua, ayrey trouba moun paëy et li direy : «ey eyt un péché quan ey boulut bous quitta ; ey aougut grand tort et faou qué mé punisseut lou sabe bien. Né m’appérat pas boste gouyat, trétat mé coumme lou darney dé bostes baylets. Ey estat coupable mé ey languit loun dé bous.»
Lou paëy ère déns sou casaou, finissé d’arrousa sas flous, bisitaoue lous poumeys, lous radins. Quan bit béni saou camin sou gouyat tout coubert dé sudous et dé poussière, traynan la came pouscut à pène lou creyre, sé démandet si fallé qué lou punisse ou qué li perdounnesse. Enfin abéqué las larmes déns lous uls li téndut lous bras et sé jitant à soun cot li dounet un gros poutoun.
Apey it acheyta soun gouyat ; appéret sas gens et sous bésins : «boli l’ayma coumme d’aouan, lou praoube maynatche, les y dichut taléou qu’esturent assémblats. A éstat assès punit ; qué digun adare né li ède nat réproche. Binet lou beyre ; appourtat li biste une mignoune veste, mettet li un anet aou dit et das souliers néous as pès. Pouyrat tabé prénne das bégueys, das canards et aména un bédet bon à tuoua ; ban béoure, mincha ensémble et a une grande este.
Lous baylets aoubéirent à lu meste et mirent une bère nappe su la taoule. Aou même moumén lou gouyat eynat rébiné dé la casse abéqué sous cans : «Qués doun aquet breuyt ? Cridet ét én jurant. Créde qué cantats aqui ; n’es pas trop leou qué rébèni. Cet faou moun paëy ?
«Nou mou gouyat né lou sey pas respondut lou bieillard. Si ède aco, acos qué sey plén dé joie. Cantan et sén hurus car én bien déqué, qué lou boles ou nou fadra qué cantes tu tabé et qué té réjouisses abéqué nousaouts, parce qué toun fraëy, qué ère mort, es rebingut à la bie. Acos coumme si biné dé neyche : Jey ère perdut aneuyt lou bala rétroubat.»

Protégé : Critica de mots utilisats per los occitanistas girondins

Cet article est protégé par un mot de passe. Pour le lire, veuillez saisir votre mot de passe ci-dessous :

Mot de passe :

Petita istòria dau vinhau bordalés

‘Quò’s a les Arshivas departamentalas de la Gironda qu’èra instalada, dau 14 d’octòbre dinc au 14 d’heurèir, una expausicion retraçant l’istòria dau vinhau bordalés. Intitolada Vignes à la carte – Mille ans d’évolution en Bordelais (XI^e – XX^e s.), èra coordonada per Louis Bergès, Pascal Geneste e Agnès Vatican, e augut lo partenariat dau CIVB, de l’INA e de Bordeaux Sciences Agro.

Lo vinhau bordalés èra dejà atestat a l’epòca galò-romana, mès la mista en valor de les tèrras, acompanhant la fondacion d’aglomeracions, data sonque daus XI^e-XIII^e siègles. Aquesta mista en valor per treitinatge (les artigas) èra sustot menada per les congregacions religiosas.

A la campanha, la vinha aucupava 20 % de les pèças – au costat de les culturas viurèiras e daus prats – e lo vin èra destinat a la consomacion privada ; les vinhas èran per contra nombrosas autorn de Bordèu.

Destingavan tres tipes de vins : de paluds, de còstas e de gravas. Aquò’s dens les paluds qu’èran instalats los bordius, apareishuts au XIII^e siègle ; i hadèvan dau vin roge, mèi fòrt que non pas lo claret.

Dau temps que lo ducat d’Aquitània èra unit damb lo roiaumi d’Anglatèrra, aquò’s a díder dinc a 1453, lo comèrca daus vins de Bordèu estut prospère. D’autant mèi qu’en 1224, data de la redicion de La Rochelle, los vins de Guièna vinguren dominants sau marcat anglés per rapòrt aus vins peitavins !

Lo diocèse de Bordèu – lo Bas-Peís – avèva lavetz daus privilèges, coma lo de poder embarcar son vin tanlèu qu’èra l’autòne, quora lo Haut-Peís divèva aténder lo primtemps. Aquò’s a l’origina de l’anciana rivalitat entre Lengon e Sent Macari.

Aquò’s a la fin de l’Atge Mejan que la viticultura se desvalompèt dens lo ‘rèir-peís. Apui, graças aus marshands flamencs, la produccion se diversifièt au XVII^e siègle ; los vins doç vinguren prisats.

Au XVIII^e siègle, los vins de Gravas e de Medòc vinguren famós. Lo comèrce deminguèt en Olanda e s’ubrit a la mar dau Nòrd e a la Baltica, amèi a l’America.

Après la crisa dau mau blanc, tornèt la prosperitat entre 1855 e 1880 ; la vinha s’espandut au detriment daus bòscs en Blaiés, Libornés e Entre-duas-Mars, mès remplacèt tanben la landa sus la part gausha de la Garona.

La permèira delimitacion oficiala de la region viticòla de Bordèu (Medòc, Gravas, Sauternés, Semelion e Còstas) data de 1911 ; malurusament, lo Haut-Peís estut escartat arbitràriament. Les AOC furen introduïtas en 1935.

Aquò’s tanben dens les annadas 1930 que survingut la crisa viticòla, çòn que provoquèt daus abandons de vinhas dens lo cochant e lo meijorn de Gironda – mès un acreishement dens lo livant e lo nòrd.

Pòdem conclúser sus la granda varietat de paisatges viticòles en Gironda : paluds, aluvions de gravas, costaus calcaris, vastas estendudas limonosas o sablosas. Les joalas – culturas fruitèiras e casalèiras intercaladas – contribuèvan tanben a ‘quira diversitat, mès dispareishuren au debut dau XX^e siègle.

Contrat de maridatge gaunit de gascon

Anuit, vau parlar de mons aujons. Perqué ? Perçò qu’èi trobat un contrat de maridatge demb mòts gascons. Qué de mèi normau : èra en 1779, en Medòc.

 

Contrat de maridatge, donc, lo 6 de heurèir 1779 a l’Esparra, per davant mèste Jean Tartas.

La familha deu nòvi es de Sent German d’Estèlh, e la de la nòvia es de Sent Arlòdi.

La nòvia e sons pairs pòrtan : (…) trois touailles (1) (…) un sarpaut (2) (…) La mair deu nòvi, era, pòrta : (…) une marre (3), une pelle ferrée (4) (…) une bigotte (5), (…) un achot (6).

(1) sembla estar « nappe ».

(2) « petite serpe », bien solide.

(3) « houe » (mès en haut Medòc) ; senon « pioche ».

(4) pala herrèira = « bêche » (mès en sud Medòc) ; ferrèia en Medòc tanben.

(5) « houe » (mès en sud Medòc).

(6) « hachette », simplament.

 Lo notari divèva venir de sud Medòc !

L’Esteleta, prièra de Sent Arlòdi

La Vièrja es anorada, sacrada

Pregam Dius lòngament

L’ange l’a saludada

Tant anorablament

 

I a dit « bonjorn Maria jolia

Tinètz vòste curt joiús

Saretz la bienurusa

Porteretz lo doç Jesús »

 

Comment serai-je mère, mon père !

Io n’èi punh de marit

Lo marit que io vòli

Mon Sauvurt, Jesús-Crist !

 

Lo marit que io vòli, l’adòri

Mon Sauvurt, Jesús-Crist

I èi donat mon anma

Mon curt e mon esprit