Parabòla reulesa

En gascon de la Rèula. Reculhit per M. Dupin (La Réole et ses environs, Res Universis reimpr. 1991)

 

Lur dissut encore : un òme avèva (abèwe) dus gojats. Donc lo pus june dissut a son pair :

- Mon pair, balhetz (balhé)-me ce que me diu revenir de vòste bien,

E lo pair lesi hasut lo partatge de son bien. Quauques jorns après, lo pus june augent amassat tot ce qu’avèva, se’n angut dens un peís bien lunh, e i dissipèt tot son bien en excès e en libertinatge.

E après qu’augut tot fenit, i vengut una granda famina dens aqueth peís, e eth comencèt a mancar. Se’n angut donc, e s’estaquèt au service d’un daus (dos) abitants d’aqueth peís, e eth l’envièt a sa meitad’ria per i gardar los pòrcs.

E aishiu (achiu?) auré estat bien aise de ramplir son vente des tecas que los pòrcs mingèvan, e digun n’i'n balhèva.

Anfin, estent rentrat en eth-mème, dissut :

- Combien i a de vailets a l’ostau de mon pair qu’an mèi de pan que lesi’n fau ! E jo mòri ací de hame. Fau que parti e qu’ani trobar mon pair, e que li disi : « Papair, èi pecat contra lo cièl e contra vos. Ne sui pas mèi dinhe d’estar aperat vòste gojat. Tretetz (treté)-me coma un de vòstes vailets.

Partit donc, e vengut trobar son pair. Quora èra encore bien lunh, son pair l’apercebut e n’augut compassion, corrut a eth, se gitèt a son còth, e li balhèt un poton. Son gojat li dissut :

- Mon pair, èi pecat contra lo cièl e contra vos. Ne sui pas mèi dinhe d’estar aperat vòste gojat.

Alòrs lo pair dissut a sos vailets :

- Portetz (pourté) viste la pus bèra rauba, abilhetz (abilhé)-le’n, e metetz (meté)-li un anèth au dit, e daus solièrs a sos pès. E menetz (mené) tanben lo vetèth gras, e tuetz (tué)-lo ; mingem e regalem-nos. Parce que mon gojat, que vaishiu (vachiu?), èra mòrt e es ressuscitat, èra perdut e es retrobat.

E comencèren donc a hèser ribòta. Portant, son gojat l’ainat, qu’èra aus shamps, revengut, e quora fut pròishe de l’ostau, entendut los vielons e lo bruit daus que dancèvan. Aperèt donc un de sos vailets e li demandèt ce qu’aquò èra. Lo vailet li respondut :

- Aquò es que vòste frair es revengut, vòste pair a tuat lo vetèth gras, parce que l’a recobrat en bona santat.

Aquò l’augent mis en colèra, ne volèva ponh entrar ; mès son pair estent sortit, comencèt a lo pregar. Sur qué, prenent la paraula, dissut a son pair :

- Vaishiu (vachiu?) dejà tant d’annadas que vos sèrvi, e ne vos èi jamèi desaubeït en res de ce que m’avetz (abé) comandat, e portant ne m’avetz jamèi balhat un  crabòt per hèser ribòta avèque mos amics. Mès aussilèu que vòste aute gojat, qu’a minjat son bien avèque des famas perdudas, es revengut, avetz tuat per eth lo vetèth gras.

Alòrs lo  pair li dissut :

- Mon gojat, ètz totjorn avèque jo, e tot ce qu’èi es a vos. Mès falèv’ hèser ribòta  e se rejoïr, parce que vòste frair que vaishiu (vachiu?) èra mòrt e es ressuscitat ; èra perdut, e es retrobat.

Vailèira (la Rèula)

Vailèira = cançon on  i a una goja, una jornalèira.

Dens : GAUBAN Octave, Histoire de la Réole, Lacour réimpr., 2006

 

Diu ! que la nuit me parei longa (x2) / Avèque aqueth vielh tan jalós (x2)

Tota la nuit que me demanda / Jana « lan » atz vòstes amors ?

Jo ne’n èi pas ni mèi ne’n vòli / Ne ne’n èi pas d’aute que vos

Qui èra aqueth, arsèir, la Jana / Que parlèva d’abèque vos ?

Aquò èra un de mos baus-fraires / Que parlèva de mos nebots

N’i tòrnes donc pas mèi, la Jana / Ne tòrnes donc parlar damb eth

Si jamèi jo ne li atrapi / Tuarèi a d’eth, batrèi a vos

Tots los navius que son sus l’aiga / Ne son pas tots a un patron

Tots los castèths que son sus tèrra / Ne son pas tots a un senhor

Tots los anhèths de la Grand’Landa / Ne son pas au mème pastor

Atau sui jo, mon amic Pièrre / Jo ne sui pas tota per vos !

L’esclançon

Los Cahiers de l’Entre-deux-Mers, fòrt variats e interessants, creats en 1994, an coma desfaus d’hèser passar « a la trapa » (se me pàssatz aquera expression) la cultura gascona, dejà bien ‘teuna’, de l’Entre-duas-Mars. Egau, pòden i trobar quauquas brigalhas. D’abòrd aquesta dishuda (que vingré aparentament de Sent Andriu dau Bòsc) : Margarita vai a la mèssa quora es dita, au marcat quora es barrat, a la hont quora es mijorn.

Mès èi causit de traduíser ací la fabricacion de l’esclançon (o esclancon), un piège a ausèths. Lo mòt es puslèu creonés, en Benauja se ditz escaceta (tanben escacita en garonés).  Assagi d’ec hèser coma s’èra un vielh bordalés que contèva, pusqu’es lo cas mès ec hasut en francés.

 

Esclancon, piège cruèl per los audèths que se dèishan préner. Nom que me rapèla mes premèiras vacanças a mons grands-parents, bordilèirs a Linhan de Bordèu en 1907-1908, avèvi 8-9 ans. Piège simple, que mon papè hadèva per me distrèire. Una branca sopla d’aulanèir o de bordèna, traucada  a un  cap per un hiu de fèrt rogit au huc e una cordeleta en doble, que, tenduda, hadèva ressòrt, un nòi sus aquela cordeleta a 10 cm de son extremitat, de la ppart dau trauc e podent colissar, un bòi de 2 cm retenent l’extremitat de la cordeleta, de les còishas hèitas au cotèth aus bons endreits, un bocinòt de bòi de 7 cm pus o mens, talhat a plat a una extremitat e damb duias còishas a l’autra, un peu de shivau e una sauterèla viventa son tanben necessères.

Per ténder l’afar, sufís d’apoiar sus un bot de la branca, de tirar la cordeleta, lo nòi au dehòra, de cunhar la branquilha de 7 cm devath lo nòi e d’ubrir l’extremitat dobla de la cordeleta sau bòi, tinguda ubèrta per las còishas que fòrman de les alas de parpalhon ; estacar la sauterèla damb lo peu de shivau, lo fixar per una còisha a 5 cm au dessús de la branquilha.

L’esclançon se pausa lo lòng de les brèdas e de les sègas. L’audèth, vedent la sauterèla, pausa sus la branquilha, son pes la hèi tombar, la  còrda se tend e l’audèth damòra pris per una pauta. En fin de tantòst, après auger corrut la campanha, mons grands-parents trabalhant aus camps, hadèvi la virada daus pièges, e damb una certèna emocion, prenèvi los praubes petits audèths, encara vius.

Jan René Deluga, neishut lo 20.02.1899

Catalinòta

Madirac, colectatge 1982 :

Catalinòta a lo pè petiton, ladondena, lo pè petiton ladondon

-Catalinòta a lo ventre flasquet

-Lo nas moquirós

-Los ulhs laganhós

-Los peus pedolhós

-A lo molet bien hèit

-A la cuisha grosseta

-La cama corteta,

-Lo pè petiton, ladondena, lo pè petiton ladondon

 

A. Viaut, « L’Entre-deux-Mers et son identité linguistique », L’Entre-deux-Mers à la recherche de son identité, Actes du Second Colloque, 1990.

Lo colièr de N.D. de Laureta (Florimond)

Dirèi pas de quala arma e de quau regiment

S’arrestèt a Laureta un gròs detaishament.

Ne me’n sovèni pas. La tropa èra campada

Tot au ras de l’eglisa au mitan d’una prada.

E tornèt repartir lo lendoman  matin.

Quauquas òras après, valà qu’a fons de trin

Hòrt d’alent, tot cobèrt de susor, de possièra,

Lo shèf vei arribar per darrèir un gròs père,

Autament dit l’abé de Laureta. – Arrestatz,

Crida-eth au « lieutenant », un de vòstes sordats

Ven de nos derraubar lo colièr de la Vièrja.

Lo shèf en l’entendent deven blanc coma un cièrge.

- Qu’entendi, ce ditz-eth, un volur, un sordat !

- Oui, shèf, un colièr d’òr que nos a derraubat !

- Qué me càntatz ? qu’aurí dens ma tropa un volur ?

Anim donc, tot aquò son farças, per bonur,

Vos’n vau balhar la pruva ; halta ! rassemblament !

La, Père, folhatz-me tot lo detaishament !

Mès lavetz un sordat tira de sa museta

Un colièr qu’a los gruns tan gròs qu’una noaseta

E qu’au sorelh levant que s’i ven miralhar

Hèsen perpitar l’ulh au poent de l’avuglar.

- Es jo qu’èi lo colièr ! crida lo militère.

- Gredin, hurla lo shèf, gara au conselh de guèrra !

E lo Père radiús levent los ulhs au cièl

Marmòta un diu-mercís qu’es prampó naturèl.

Mès lo tropièr ripòsta : – Ò ! sui pas un volur !

Escotatz e veiratz s’èi la consciença pura.

Sui estat eslevat jo dens la religion

E de mon naturèl aimi la devocion.

Tanben demb quau plaser per díser ma prièra

Èi corrut a matin dedens lo santuère.

E donc, mon « lieutenant », l’urusa inspiracion,

Vatz véser s’èi aujut cent mila còps reson.

… Entendi dens la glèisa una voàs musicala

Mès que nat instrument de musica n’egala,

Lèvi lo cap en l’èrt, la Vièrja me sorrís

E son regard si doç e si pur m’ebloís.

- Escota, ce me ditz, as hèit una prièra,

Sordat demb una fòi si granda e si sincèra,

Qu’èi sentit qu’èra tu lo pus dinhe devòt

Que meriti d’auger lo colièr qu’èi au còth.

Un vielh  mossur l’avèva aishetat pr’una fama

E me’n parei a jo pr’orgulh e per reclama,

Se me l’entortilhèt coma l’auré passat

A la granda  « mondaine » on estut refusat.

Tira-me lo [deu] còth t’haràs una fortuna

E vas me solatjar d’un pes que m’importuna.

Tant d’òr es una insulta a ma Simplicitat !

Es una ifronteria, una immoralitat,

Que de se cobrir d’òr alòrs que la misèra

A tant de praubas gents hèi trainar la galèra !

Tremblis pas militère, apròisha-te de jo,

Mon colièr t’aparten, te lo balhi, pren-lo !

Pensatz-vos si lo còr m’hasèva tipa-tapa

Quora me sui mastat sus los pès per l’atràper.

N’èi pas tròp marganhat portant per reüssir

E la Vièrja m’a dit : Adiu, part e mercí !

Valà, mon « lieutenant », coma èi dens ma museta

Lo « cadeau » que m’a hèit la Vièrja de Laureta !

… Lavetz lo « lieutenant » s’adreça au Père : E ben,

Mèi que n’impòrta qui ‘quò’s a vos de saber

Se los miragles son una causa croiabla,

Mèi que n’impòrta qui dívetz saber que diable

S’atz una Vièrja qu’hèi miragles quauque còp.

- Mès , oui, respond lo Père, es que ne’n èi baucòp,

Ne’n am tot un grand libre… – E ben , la, pòdetz díser

Que ne’n atz un de mèi e deus grands a d’inscríser !

Pui saluda, se vira, hèi hèser per lo flanc

E comanda a sa tropa alinhada : En Avant !!!

Dus tèxtes novèths en gascon de Benauja.

Istoèra  »Èra nervuda aquela cavala » de Janòt Bertin :

Dalhèvi la lusèrna avèque la faushusa e la cavala. Èra nervuda aquela salop’ria ! Podèvi pas la tenir. Hasèva drindinar aquela faushusa. N’avèva pas mèi qu’un torn a hèser au mitan. Mès i avèva un gròs perèir. Dishuri : «Quora vau arribar au perèir, m’arrest’rèi, lev’rèi la lama e la tornarèi pausar de l’aute bòrd. Atau, n’aurèi pas besonh de lo hèser au dalh.» Quora arribi avant lo perèir, dishuri a la cavala : «doçament, doçament». Lo temps de dire «Hòp», lo perèir èra de cama en l’èr.

 

—

Cançon compausada per un paisan de Ladèus /Ladaus :

Avem tuat nòste pòrc / Lo Coquilhòt l’a mis a mòrt

Avèque son cotèth de guèrra

Èra gras coma un curet / Ah ! lo supèrbe goret

Son pishotèir trainèva a tèrra !

Tant que pishèva son sang / La mainada avèque sa man

Li sarrèt la cogaleta

Quora l’augúrem bien rasclat / Bien nestejat e torshonat

Fut lèu mis sus l’escalòta

Lo lendeman de Nadau / Lo carregèrem a l’ostau

Acompanhat de la tripèira

Vista hèsem lo gimborat / Èra bon, n’èi tant minjat

Qu’atrapèri la caguèira !

Parabòla en marotin de Montsegur

Un homme avait deu gouya. Don le pu jeune dissit à son pere : Mon pere, baillez meu ce que je dioui augere de voutre bien. Et le pere les y partagit son bien. Quauque tan après, le pu jeune amassit tou ce qu’il avet, se n’anguit dan un pays bien louen, onte y mangit son bien en deybauche.
Après qu’i l’auguit tou mangé, y veinguit une grande famine dans quiou pays et y se trouvit dans la prauveté.
Y se n’anguit don et se boutit au service d’un des habitan dau pay, qui l’envoyit à sa ferme per y gardar ley gorrets. Iqui y l’auré bien voulut sa refession des eycosses que ley gorrets mangian, mé digun ne ly en baillet.
Enfen eytan rentré en ly mayme, y dissit : Combien y a tou de valet dan la mayson de mon pere, qu’avan dau pen en abondance, e moué je moure ici de faing. Faut que je parte et que j’ange trouver mon pere. J’ly dirrai : Mon pere, j’ay peché contre le ciele et contre vous. Je ne seu pas digne d’eytere appelé voutre gouya, traité meu coume un dey valets que son a voutrey gages.
Y partissit don, et se n’anguit trouver son pere. Quan y l’eytet encore louen, son pere l’appercevit, et touché de compassion y courrit à ly, se jitit à son cou et le biquit.
Son gouya ly dissit : Mon pere, j’ay peché contre le ciele et contre vous, je ne seu pu digne d’eytere appelé voutre gouya.
A ladon le pere dissit a ses valet : porte vitement la pu belle robe et veytisse lou ; metté ly une bague au dey et dey souly ey pi. Mené le vedé gras e tué lou : mangeon et feson boune chére. Care mon gouya que voyci eytet more e y l’ey ressuscité, y l’eytet prdu e y l’ey trouvé. Y se metirian à faire boune chere.
Pertan le gouya l’eyné qu’eytait dan ley champ revenguit e quan y fit proche de la meyson, y l’entendit le concere et la danse. Y sounit un dey valet à qui y demandit ce que queu eytet. Queu ly dissit le valet que voutre fray sey entorne e voutre pere à fait tue le vedé gras pr ce qu’i l’a trouvé en boune santé. Queu le fachit si fore qu’i ne voulit poing entre. Son pere sortit pr l’en prié.
Me y reyponguit :  Y a tan d’annayes que je vous sere, san vous avouére jamais desobéit en queulle chouse que ce sie, prtan vou ne m’avé jamais baillé un crabot pr me deyverti avec ms amis. Mé voutr’autre gouya, qu’a mangé tout son bien aveque dey femmes deybauchaye, n’ey pas pu leu arrivé que vous avé fet tué le vedé gras pr ly.
Mon gouya, ly dissit son pere, vou sé toujour avé moué et tou ce que j’ay ey à vous. Me falet faire fsten et nous deyvrti, parce que voutre fray eytet more et y l’ey ressuscité, y l’eytet predu e y l’ey retrouvé.

Lo rapòrt deu vailet

- Mèste, bien francament, d’après çò que se passa,
Sui ben debot caduc, ne teni mèi en plaça,
Es una compassion ! Quora ètz hòrs de l’ostau,
Vòsta fama ne pòt se dirijar pus mau.
Sap arren refusar, lo monde ne’n abusa
E lo purmèir vingut la ròtla e se’n amusa.
Per ne citar qu’un fèt, la, pas pus tard que gèir,
Se dishèt enjaular pr’un joene carbonèir ;
Sabut pas se defénder e jamèi n’èra estada
Autan bien que pr’aqueth artistament rinçada…
- Lo mèste que ne pèrd pas un mòt deu rapòrt,
Sarra los pòts, froncís les ussas, mitat mòrt.
Diga-me tot, ce ditz, caqueta demb franshisa,
Veirèi après aquò çò que fau hèser o díser.
- Oui, mèste, demb sa blaga e sons salamalècs
Li vendut deu carbon on n’a que deus humècs.
S’avèvatz vist aquò, bondius, la cosina èra
Pimpenenta de hum, pira qu’una taishoèra.
E de tot es parelh, ne sabent díser : non,
La cunhan sus los pes, lo nombre e la valor.
Quòra n’ètz pas ací, los marshands hèsen fola,
E se n’es Pièrre o Paul, es Jaques que la rotla…
- Ah ! copa lo patron, m’avès fishut lo trac.
Me tiras un famús pes de sus l’estomac !

Florimond.

A Caudròt

Parabòla deu hilh prodigue (La Rèula)

Un òme agut dus gojats. Lo pus june dissut a son pair : « Mon pair, balhetz-me la porcion de vòste bien que me reven », e les-i partagèt son bien.
Pauc de jorns après, augent tot amassat, lo pus june gojat partit tot de suïta per un peís bien lonh d’aishiu , dissipèt son bien en vivent dens lo libertinatge.
E après qu’augut tot fenit, i vengut una granda famina dens aqueth peís e comencèt a mancar.
Partit e se’n angut se botar au service d’un òme d’aqueth peís, e l’envièt a sa meitaderia pr’i gardar daus gorets. Auré volut remplir son vente des gossas que les pòrcs mingèvan e digun les-i balhèva.
Rentrèt en eth-mème e dissut : « Combien de veilets a l’ostau de mon pair abondan de pan e jo mòri ací de hame. Me levarèi e anguerèi a mon pair e li dirèi : Papair, èi pecat contra lo cèu e devant vos. Ne sui pas mèi capable d’èster aperat vòste gojat : tretetz-me coma un de vòstes veilets. »
Se livèt e vengut a son pair, coma èra encara lonh, son pair lo vit e agut compassion, corrut a eth, se gitèt a son còth e li balhèt un poton. Lo gojat li dissut  : « Papair, èi pecat contra lo cèu e devant vos ; ne sui pas mèi capable d’èster aperat vòste gojat. »
Lo pair dissut a sos veilets : « Portetz viste ma pus bèra rauba, vestissetz-lo e balhetz-li un anèth au dit e des solièrs aus pès. E menetz lo vetèth gras e tuetz-lo, mingem e regalem-nos. Percequé mon gojat qu’es aishiu èra mòrt e es ressuscitat, èra perdut e es retrobat » e comencèren a se regalar.
Mès lo gojat l’einat èra au shamp e coma venèva e qu’aproishèva de l’ostau entendut los vielons e la dança. Sonèt un daus veilets e li demandèt çò qu’aquò èra. E aqueste aciu li responut : « Vòste frair es vengut e vòste pair a hèit tuar lo vetèth gras percequé l’a trobat que se portèva bien. » Mès se mit en colèra e ne volèva pas entrar : son pair sortit e comencèt de lo pregar. Mès eth dens sa responsa dissut a son pair : « Vaishí tant d’annadas que vos sèrvi, jamèi ne vos èi desobeït e ne m’avetz jamèi balhat crabòt per hèser ribòta damb mos amics. Mès quora vòste gojat qu’es aishiu, qu’a minjat tot son dequé damb des libertinas es vengut, li avetz tuat lo vetèth gras. »
Mès aqueste li dissut : « Mon gojat, tu ès totjorn avèque jo e tots mos biens son a tu. Mès falèva hèser ribòta e se rejoïr percequé ton frair qu’es aishiu èra mòrt e es ressuscitat, èra perdut e es retrobat. »

—

Una auta version garonesa :

1. Un òme avèva sonque dus hilhs. Lo mèi june dishut (ou : dissut) a son pair : « Quò’s temps qu’èsti mon mèste e qu’augi sòus. Fau que pusqui me’n anar e que vegi peís. Partatjatz vòste bien e balhatz-me çò que divi auger. » « Ò, mon hilh, ce dishut lo pair, coma vòs. Ès un meishant e seràs punit. » Pui, obrent una tireta, partatgèt son bien e ne’n hasut  duas parts.

2. Chic de jorns après, lo meishant hilh se’n angut deu vilatge en hasent lo gloriós e shens díser adiu a digun. Traversèt fòrt de lanas, bòis e ribèiras, e arribèt dens una granda vila, on despensèt tots sons sòus. Au cap de quauques mes, li falut vénder sas pelhas en d’una vielha fama e se logar coma vailet : l’envièren aus camps per gardar los ases e los beus.

3. Lavetz, estut fòrt malurús. N’aujut pas mèi de lèit per dromir la nuit, ni mèi nat huc per se cauhar quand hasèva fred. Avèva a còps tant hame que  s’auré bien minjat aqueras hulhas de caulet e aqueths fruits porrits que minjan los pòrcs ; mès digun li balhèva ren.

4. Un desser, lo vente voit, se dishèt tombar sus un selòt, gueitant per la  frièsta los ausèths que volèvan leugèirament. Apui vit paréisher la lu[n]a e las estelas, e se dishut en plorant : « Labàs, l’ostau de mon pair es plen de vailets qu’an pan e vin, eus e hormatge, coma ne’n vòlen. Pendent ’queth temps, jo, me mòri de hame (ou : d’hame) ací.

5. E ben, vau me levar, me’n ang’rèi trobar lo pair e li dirèi : « Hiri un pecat quòra voluri vos dishar. Aujuri grand tòrt, e fau que me puníssitz, qu’ec sabi. M’apèritz pas mèi vòste hilh, treitatz-me coma lo darrèir de vòstes vailets. Esturi copable, mès perissèvi lunh de vos. »  »

6. Lo pair èra dens son casau e acabèva d’arrosar sas flors ; vesitèva los pomèirs e los rasims. Quòra vit venir suu camin son hilh tot caperat de susor e de possièra, trainant la cama, tot escàs s’ec podèva créser
Se demandèt se falèva  que lo punissi o que li perdonèssi. A la fin, damb los plors dens los ulhs, tendent los braç, se gitèt a son còth e lo potonegèt.

7. Apui hit sheitar son hilh ; aperèt sas gents e los vesins : « Vòli l’aimar coma avant, lo praube dròlle, ce dishut tanlèu qu’esturen amassats. Es estat prampó punit : que digun li repròishi ren, adara. Venetz lo véser ; portatz-li viste una bròia vèsta, botatz-li un anèth au dit e novèras cauçuras aus pès. Poiratz tanben gahar fesans, guits, e menar un vetèth tuadèir ; vam béver, minjar amassa e hèser una granda hèsta. »

8. Los vailets aubeíren au mèste e botèren un bròi tavalhon sus la taula. Au mème moment, lo hilh ainat se’n tornèva de la caça damb sons cans : « Qu’es aqueth barsalh ? s’escridèt en sacrant. Cresi que càntatz ací ; n’es pas tròp lèu que torni. Ètz pèc, mon pair ? »

9. « Non, mon hilh, n’ec sui pas, ce respondut lo vielh. Se hèsi aquò, quò’s perce que sui tot joiús. Càntam e som urús, perçò qu’am de qué. Qu’ec vòlis o non, fadrà que cantis tu tanben e que te rejoíssis damb nosauts, perçò que ton frair qu’èra mòrt es reviscolat. Quò’s coma se venèva de nèisher ; gèir èra perdut, anuit l’am retrobat. »