L’olom dens los país d’òc

L’olom – coma se ditz shas jo –, olme, orme, om, ome, alom… (Ulmus minor) es una esséncia d’aubre que tots ne’n conéishen lo nom, mès possedís taplan una particularitat : es redde rala a l’atge adulte. Au XXIe siègle, tròbam l’olom coma june aubròt, dens los bruishòcs o les sègas, mès los individús adultes son a considerar coma de vrais monuments naturaus.

En efèit, sofre d’una malausia mortala, la grafiòsi, provocada per un micrò-organisme (Ophiostoma novo-ulmi) que trava la montada de la saba bruta, çò que fenís pr’hèser flaishir lo hulhatge e per tuvar los oloms en mens de dus ans.

Una prumèira epidemia comencèt en 1916 en deishant prampó d’aubres adultes. Apui una segonda epidemia aujut lòc dens les annadas 1970, s’espandissent en França a partir de la region parisiana. ‘Quò’s en 1977 que la grafiòsi arribèt en Gironda. Dens aqueste departament, entre 1977 e 1982, lo volume d’oloms sus pè deminguèt de 88 % (Pinon & Feugey, 1994). Aquò’s considerat coma la pus grava catastròfa ecologica subida per un aubre en Euròpa desempui de siègles.

Dubri una parentèsa per mencionar quauquas anecdòtas ligadas a quauques oloms de nòsta campanha nòrd-aquitana, en dishant per costat Bordèu e l’Ormée (véser lo resumit de Larché, 2006).

L’olom de Biscarròce (Palain, 2010), vielh de 6 siègles, èra considerat coma lo mèi vielh de França. Es associat en d’una legenda : una goiata èra estada despiucelada ; coma punicion, l’estaquèren au tronc de l’olom pendent quate jorns e se morit de vergonha ; una corona de hulhas blancas apareishèva cada annada sus lo tronc de l’aubre – una particularitat genetica a l’origina de la legenda. En 2010, l’olom se morit, cruishit de vielhessa e tocat per la grafiòsi.

L’olom de Sent Avit de Solètge (Larché, 2006), de quasi 4 m de torn e 28,70 m de haut, es plantat en d’un canton, sus un cimòt, au lòc de Rauly. Dísen qu’es un d’aqueths aubres de la Libertat plantats entre heurèir e mai 1848 après la Revolucion d’Heurèir. Sa resisténcia a la malausia es esmiraglanta, au punt que ne’n hasren barbats per cultivar una linholada resistenta au Cemagref (adara Irstea) de Nogent-sur-Vernisson (Loiret).

L’olom de Menaut, a Cerons, conta sons sovenirs dens un poèma en gascon garonés de Fernand Masson dit « Florimond » : Ètz arribat tròp tard pr’enténder mon istoara / Poèta, sui ta vielh ! Dejà dempui longtemps / Cada jorn hèi partir causas de ma memoara / Cada mes, oblidar quauques evenements. / Bien sovent dens la nuit quòra tot dròm tranquille / Me crusi lo cervèth per me ressovenir / Mès ‘quò’s deu temps perdut, la nuit se passa e fila / Lo passat tot brumós pòt pas me revenir. / I a ta longtemps que sui apitat sus la bola ! / N’avèvi que trenta ans, quòra lo rei Enrí / Aqueth rei, sàbetz bien, qu’aimèva tant la pola / Au mitan de sa cort vengut passar pr’ací. / Èri dret coma un i ; dissut a Marguerita / En me montrant deu dit : « Reine, ventre-saint-gris / Qu’il est donc beau cet orme ! On peut jurer petite / Qu’il n’a pas son pareil de Pau jusqu’à Paris ! » / E les gents de Menaut, entendent Enric Quate / Se sentíren lavetz l’amor-pròpe flatat / Levèren tots la man de ne jamèi m’abàter / E la haisha e l’hauçòt m’an totjorn respectat. […] Passi mon temps adara a parlar demb mon vente / L’èi curat coma un pifre e vènen i portar / Les grolas, los pad’rons, quauqua grilha impotenta / Brèf, tots los vielhs obgèts que son bons a gitar. […] Demandi pas encara a hèser lo grand saut / Pòdetz dens l’Armanac Garonés ec escríver / E remerciar per jo lo monde de Menaut. / E valà çò qu’es hèit. Ma Musa te repèta, / Vilatge de Menaut, çò que l’olom m’a dit. / E pr’acabar, se vòs lo conselh deu poèta : / Respècta ton olom coma un aubre benit !

Mèi au levant, Ubaud (2017) cita d’autes oloms istorics, coma lo de Sant Maurici Navacèlas (34), lo de Vilaseca-Landa (11) o mèi lo de Sant Pèire d’Estripians (48) demb 5,90 m de torn (classat aubre remarcable). Shafrats « Sully », serén estats plantats a la demanda de Sully davant de glèisas en signe de reconciliacion entre catolics e protestants. E un aut usatge en Provença èra lo que seguís : « quòra l’aviá un òume espectaclós, sus d’una plaça, ‘m’una bauma au dabàs, de la fisar a-n-un pegòt (cordonèir) ».

Mès tornam a nòstes afars toponimics. Pòdem dejà mencionar un quite nom de parçan, la Lomanha, que vingré belèu d’*alomanha, drivat collectiu d’alom. D’alhors, aquestas fòrmas en a- (mèmes se son presentas en Gasconha meridionala : cítan en biarnés alomèr « bòsc d’oloms ») son sustot tipicas de l’Armanhac, deu Neraqués e deu Vasadés. Atau poiram citar : les Aloumats (47), Laloumet (47). La varietat landesa/armanhaquesa aulom, rala, es representada per Lauloum (40) e Laouloumet (32). La fòrma olom qu’utilisi se retròba dens los parlars garonés, vasadés, neraqués, landés : Louloum (40), Louloumet (33, 47), Baconnes de Louloumet (47), Prades de Loulouma (33) ; la majoritat d’aquestes toponimes se tròban dens la ribèira de Garona. Fau remarcar que los toponimes en -et son pas forçadament diminutius (latin -ittum, femenin gascon -eta) mès collectius (latin -etum, femenin gascon -eda).

Soent, tròbam de drivats d’om(e), coma lo nom de la comuna d’Omet (33) (Boyrie-Fénié, 2008). Pòden préner un sufixe simple [Houmère (65), Houmères (09)] o doble [a las Houmarettes (32), Loumadère (32), Loumarède (30)]. Lo cas de la comuna de Méracq (64) merita d’estar sinhalat, perque s’agiré d’una meishanta compreneson de l’omerac « lo bòsc d’oloms » (véser p. ex. Grosclaude, 1991) pusque de fòrmas ancianas èran Lo Merac e Louméracq, encara que la mèi vielha fòrma estussi Meirac (çò que pòt vèner d’un nom de persona gallò-roman) ; lo sufixe -ac es atipic per un collectiu vegetau. Lo nom de l’aubre pòt tabé se trobar non sufixat : les Houmes (33, 17, 16), les Oumes (16, 17, 43), lous Houmes (81), les Houms (81), les Oums (34), lous Houms (48), lous Oums (48), Val d’Houms (11), Clot des Houms (82), Terres des Oumes (16)… ‘Quò’s interessant de trobar dens les Charantas, a costat de les fòrmas d’oïl l’Houmerée (17), Terres de l’Oumerée (17), aquestas fòrmas d’òc en -ada e en -eda : les Oumarades (16), l’Oumade (17), Vallée de Loumerède (16). A prepaus de sentongés, fau saber qu’a les Essentas (33) empleguèvan lo mòt umèu, drivat de l’oïl umeau per lo marotin (parlar de la Petita Gavacheria).

‘Quò’s fòrt possible d’i restacar los toponimes shens -u- : au Homs (32), les Homs (11, 12, 34, 46, 81), Homs (34), Oms (81), Camp des Homs (47), le Champ des Oms (11), Coumbo des Homs (11), Travers des Oms (34), Village d’Homs (30). Retròbam d’alhors en Rosselhon Clots dels Homs, Colomina d’Oms, Jasse d’Oms. N’èi pas cercat d’eventualas variantas deu tipe Ons perque una requèsta sus https://territoires-fr.fr auré sortit tròp de responsas shens rapòrt !

Medissa causa per los toponimes deu tipe Homme, nombrós, que son en realitats òumes/omes : le Plan de l’Homme (34), Col de l’Homme Mort (26), le Port de l’Homme (33), e bèth-arremat d’autes…

Vegem adara la fòrma olm(e), pus pròisha deu latin ulmus, mèi orientala pusqu’es presenta sus una banda que travèssa los país d’òc per lo mitan, e redde abondosa. Dens la macrotoponimia am Lolme (24), Olmet (63), Olmet-et-Villecun (34), Laroque-d’Olmes (09), Villeneuve-d’Olmes (09), Saint-Martin-des-Olmes (63). Dens la toponimia auram : l’Holme (43), l’Olme (07, 42, 43, 63) l’Olm (30), Lolm (46), les Olms (11) Holmes (43), les Olmes (30, 63, 42, 69), Bois de l’Olme (43), Camp de l’Olm (30), Champ de l’Olme (43, 63), Pech de Lolme (46), Pont de Lolme (07), Ripe de Lolme (43), sous l’Holme (43). Los toponimes collectius, au segur, se tròban a braçats : Causse de Lolmière (46), Olmière (81), Olmières (11, 81, 82), les Olmières (30, 81), l’Holmède (30), Olmède (82), Lolmède (46), Lolmade (46), Lolmadel (82), Lolmel (46), Olmet (12, 15), Lolmet (46, 82). Auratz belèu notat que dens tots los cas precedents, s’escriu ol- ; mès i a tabé toponimes que correspónden mèi a la prononciacion, a saber : l’Houlme (07, 30), l’Oulme (06), Loulm (31), Loulme (47), les Oulms (81), les Oulmes (43), l’Oulmet (81), al Oulmet (82) qu’es una faussa trencadura, l’Oulmière (81), Loulmaire (47), Loulmède (24, 47, 82), Loulmière (46), Pâtural de l’Oulme (43), Combe d’Oulmet (07), Combe de Loulmède (46), Combe de Loulmière (81), Combes d’Oulmière (81), Puech d’Oulmière (81).

E se prénem enfin la fòrma orm(e) – am tabé remarcat una fòrma femenina dens los departaments d’Arièja e d’Aude –, pòdem citar : l’Ourme (04, 06, 24, 33, 81), les Ourmes (09, 33), Ourmes (09, 31), Lourme (47, 04, 09, 11, 24, 63), Lourm (09), l’Hourm (31), l’Hourme (33), Campdelourme (47), Camp de l’Ourme (09) e Champ de l’Ourme (04), Cami des Ourmes (47), Cap de Lourm (09), Clot des Hourmes (05), Clot(s) de l’Ourme (47), Coulet de l’Ourme (04), l’Adrech de l’Ourme (04), Lafon de Lourme (33), Pessos des Ourmes (47), Plantey des Ourmes (33), Prés de l’Ourme (33), Rec de Lourm (09), Serre de l’Ourme (05), Soula de Lourm (09), Vignes de l’Ourme (31), lous Ourmes Viels (48), Ourme de la Bentaloune (47). A véser cap de l’orm, clòt de l’orme, la font de l’orme, ne’n pòdem deduíser qu’oloms solets servèvan a reperar d’elements deu paisatge… en d’una epòca alunhada que la grafiòsi èra pa’ncara arribada ! Lourme Long (47) es curiós mès ‘quò’s belèu una faussa trencadura d’*ormelon. E demb los sufixes costumèirs : as Ourmats (82), les Ourmats (46), Lourmade (81), Lourmado (11), las Ourmades (47), les Ourmades (82), l’Hourmet (09), Lourmet (11, 24, 31, 46, 81, 82), as Ourmets (31), l’Ourmède (31), Lourmède (31, 47, 82), Lourmédo (81), l’Ourmetto (31), Lourméto (09, 11), Lourmette (31), las Ourmettos (11), les Hourmettes (31), Lourmiat (33), Lourmière (81, 82), Lourmièro (81), Ourmières (82), les Hourmières (81), Lourmasse (46, 82), e pus originau les Ourmeyroux (24). Quauques còps lo grope -en- s’introdui : l’Hourmenet (15), Lourmenat (33). Mèi rale es lo correspondent provençau deu francés ormeau : l’Ourméou (06).

Per conclúser, l’olom es bien present dens la toponimia d’òc (e d’alhors : Peitau, Charantas, Daufinat, Forés…) maugrat son abséncia de visibilitat dens lo paisatge d’anuit.

Boyrie-Fénié B., 2008. – Dictionnaire toponymique des communes, Gironde. CAIRN/InÒc, Pau, 408 p. + 1 CD.

Grosclaude M., 1991. – Dictionnaire toponymique des communes du Béarn. Escòla Gaston Febús, Pau, 416 p.

Larché J.-F., 2006. – Les promesses de l’orme de Saint-Avit-de-Soulège. Les Cahiers de l’Entre-Deux-Mers, 73 : 6-7.

Masson F., 1980. – Histoires, dichudes é countes gascouns dou Garounés, vol. 1. Maumy-Aristégui, La Rèula, 305 p.

Palain M., 2010. – L’orme légendaire de Biscarrosse. Sud-Ouest, 28/08/2010 [en linha sus https://www.sudouest.fr].

Pinon J., Feugey L., 1994. – La graphiose de l’orme : une maladie dévastatrice à causes bien identifiées. Revue Forestière Française, 46 (5) : 422-430.

Ubaud J., 2017. – Des arbres & des hommes. Architecture et marqueurs végétaux en Provence et Languedoc. Edisud, Sant Romieg, 364 p.

https://apps.atilf.fr/lecteurFEW/index.php

https://territoires-fr.fr/lieux-list1.php

Publicat lo 08/08/2019.

Los noms de Zea mays en lenga d’òc

Lo blat d’Espanha (Zea mays), cerala redde espanduda actualament dens lo paisatge gascon (arribèra biarnesa, Shalòssa, ribèira de Garona, Vasadés e Labrit, Agenés, Armanhac, region tolosana…), estut introduït en Euròpa au XV^e siègle e pus precisament dens lo Bassin aquitan (mès tabé en Bressa e en Franca-Comtat) au debut deu XVII^e siègle. Atau es a la basa d’especialitats culinàrias coma lo talo basque, la cruishada e les micas en Gasconha, lo milhàs, lo milhasson e les rimòtas en Gasconha, Guiena e Lengadòc…

Los mòts per designar Zea mays en gascon son nombrós e se restàcan a tres grands tipes : los qu’hèsen referéncia a de cerealas dejà coneishudas en Euròpa (blat, milh), los qu’hèsen referéncia ad una origina exotica, e los ligats a la textura o a la fòrma deus gruns.

Dens la prumèira categoria, lo blat (de l’ancian francic *blād) es bien representat. Lo tèrme blat d’Espanha es prampó espandut sus les termièras de Gasconha, sustot en Bordalés, Vasadés e Agenés ; aquò dit lo trobèvan tabé en Perigòrd, Bas Lemosin, Carcin, Nauta Auvèrnha, amèi en Peitau e Charantas. Ne’n drívan les fòrmas contractadas bla’spanha, bl’espanha o mèi blat-Espanha, coma gròs blat qu’es tipicament provençau. Au delà de Gasconha, troberàn blat de Turquia en Velai, blat turque en Daufinat e Provença, blat de turc e (blat de) Barbariá – lo país lonhtan deus barbares ! – en Provença… Curiosament, en Limanha aquò’ra lo gran de França !

Dens les Pirenèias, parlèvan quauques còps de blat mòro o blat (de) moro, mès tabé en Nebosan de blat marin. Fau compréner dens lo prumèir cas « blat de Maure » ; dens lo segond cas, aquò se pòt explicar en comparant demb lo mòt lengadocian blat tramar « blat d’otra-mar » : considerèvan que lo blat d’Espanha èra arribat per la mar… mès laquala ?

En Medòc, menciónan lo tèrme blat panèr, pus justament blat panèir, tant vau díser « blat que sèrv a hèser pan ».

Tota una familha empenada de mòts, pro importanta notadament en Lengadòc, Roèrgue e Gasconha, driva deu latin milium. Lo mòt lengadocian e oèst-gascon tipic es tot simplament milh, çò que pòt crear de confusions demb Panicum milia-ceum qu’apèran soent atau, shens comptar Setaria italica aperat milhada, milhar o mèi milhauca, e Sorghum bicolor aperat milhòca, milhauca o milheròca ! Lo mòt landés, biarnés e bigordan per Zea mays es milhòc, lo femenin milhòca estent redde mèi rale ; notam en passant qu’utilísan lo femenin per designar generalament de plantas pus petitas.

Tróban tabé quauques drivats de milh coma milhàs o milhasson (rales perque s’agís sustot de còcs), milhassa en País de Fois, milhièra e milhièira en Lengadòc e Bas Carcin, amèi milh gròs en Arièja dont les fòrmas contractadas son migròs, mirgòs e milgora en Coseran. Enfin, diràn milh-Espanha, comparable au blat d’Espanha.

De la Turquia, origina supausada de ‘questa cereala, vèn lo mòt turguet, apelacion tradicionala deu blat d’Espanha en Armanhac e Labrit ; la referéncia a la Turquia se retròba atau parelh dens tot l’èst de la Provença, lo Daufinat, la region lionesa, la Franca-Comtat, la Borgonha, lo Bassin parisenc e lo quite Artés (Artois).

Pus ralament, pensèvan que lo blat d’Espanha venèva d’Inda, d’ont los mòts indon e indòu dens lo sud-oèst de les Lanas, çò qu’es pas shens rapelar lo dindon francés e ses traduccions landesas coma lindon. En catalan rosselhonés, diràn d’alhors blat (d’)Inda. Quant aus mòts coseranés garnable e gran de nable, se rapòrtan a la vila de Naples, coma lo blé d’Nap’ de Torena.

Enfin, i a tota una sica-saca de mòts que vènen deu latin caryon « esquilhòt », dont l’aira de reparticion es a cavalèir sus l’òc (Perigòrd, Naut Lemosin) e l’oïl (Sentonja, Peitau, Anjau…) : per la partida occitana, s’agís de bigarroelh, migarroelh, bigarròt. Mès curiosament, en Comenge e Aran, lo mòt carrolha, de medissa etimo-logia, vòu díser « panolha ».

Publicat lo 06/03/2019.

La passion de las lengas (Joan-Marc LECLERCQ, 2019)

Vau escríver aqueste tèxte a la purmèra persona, mes coneishi fòrça personas que son en aqueth cas, e poderí aisidament díser « nosautes » au lòc de « jo ». Sabi pas, per contra, se totis responerén deu medish biaish a la question de basa : Pr’amor atz la passion de las lengas ?

Ende çò qu’es de mon cas personau, èi mès d’una responsa possibla. La purmèra poderé estar la « xenofilia », una mena de hame de conéisher milhor çò qu’es estrangèr. Mes sufís pas, ma passion ende la lenga occitana respon pas ad aquesta rason.

Benlèu aquò me veng de mon pepin, Assunto Traverso. Aqueste èra nascut dens un vilatjòt piemontés que se sona Voltaggio, (Votagio en piemontés) au ras deu país ligure on se ditz Otaggio. Parlava lo piemontés a casa e a aprés l’italian a l’escòla (benlèu comprenguèva tanben lo ligure ?), abans de se n’anar de cap a Gasconha a l’edat de dètz-e-sèt ans. Arriba doncas en estar bilingüe. S’installa dambe tota la familha en Armanhac, a Montrejau, capdulh de Tenaresa. Apren l’occitan gascon e lo francés. Es eth, en tot devisar dambe la menina (Andrée Boixader, de soca catalana), que m’a hèit ausir una bèra lenga que, chic a chic, a fin e a mesura que passavi vacanças en çò lor, acabèi per comprénguer.

Puèi arriba la guèrra, e a maugrat qu’avèva pas nat document oficiau de nacionalitat francesa, es enrotlat dens l’armada. Après la desrontada, se tròba dens un camp de presonèrs au ras deu riu Oder, on cèrcan monde ende poder trabalhar dens una bòrda, pr’amor que los braces i son de manca. Quate annadas mès tard, parlava plan alemand. Tornat en Armanhac, s’amigalha dambe lo joen soldat alemand presonèr a son torn qu’èra, fin finala, son doble.

Mon pepin èra pas qu’un paisan que trabalhava hòrt e parlava pauc, mes que coneishèva cinc lengas.

I pòt tanben aver un rapòrt entre lo plaser de las lengas e lo de la musica, qu’es mon mestièr. Solide que cada lenga a sa melodia, sa tonalitat, mes tanben son ritme plan particular.

La melodia es çò qu’aperam comunament « l’accent ». Es lo dequé qu’imitam quan ensajam de’ns trufar de quauqu’un de diferent. Podètz gaireben jogar sus un instrument la melodia d’un frasa quebequesa, soïssa, o chinesa, e l’escríver sus una particion. Las nòtas « do-si » que hè un tolosenc quan ditz « bodú » o las « sol-fa-la » d’un inglés que hè « How are you ? » son de bon reconéisher.

Las lengas an sustot una tonalitat, es a díser frequéncias qu’utilizan e que podèm aperar mès scientificament « benda passanta ». La diferéncia entre un violoncèle e un vriulon, per exemple. Los Angleses e los Arabes parlan « haut » coma parroquetas, los Espanhòus « medium » coma un motor de petahum e los Russes « baish » coma un tambor. Me brembi plan qu’un jorn, èri a Praga dens una sala de restaurant on tot lo monde parlava fòrça agut e soi passat au ras d’una taula on lo son de las votzes èra estranhament mès baish, com lo perigle (quitament lo de las hemnas). Mons amics chècs m’an explicat qu’èra una taula d’Eslovacs.

Lo ritme solide jòga un ròtle deus primordiaus dens la « color » de la lenga. Se lo polonés e l’esperanto son accentuats fòrça regularament sus la penultima sillaba, lo francés bota lo pes deus mots sus la darrèra (levat quan possedís un « e » mut, mes un Parisenc ac sap pas), l’occitan altèrna los dus sistèmas, e l’ongrés tanvau l’eslovac atacan per una sillaba mès fòrta que non pas las autas.

Aquò solide influís sus la musica, la musica tradicionala ongresa a tendéncia de començar las frasas musicalas sus un temps fòrt, çò que lo compositor Johannes Brahms quasi caricaturèc dambe sas Ungarische Tänze (Danças ongresas).

Lo rus e l’italian an l’astre de poder botar l’accent tonic sus la darrèra sillaba, mes tanben sus la penultima, mes encara tanben sus l’antepenultima, çò qu’en italian apèran « le parole sdrucciole » e nos balha lo beròi Nàpoli. Una variacion de ritme que hè d’aquestas duas lengas unas de las mès polidas.

Cada lenga a sa personalitat sonora. Atz dejà ausit un filme on Louis de Funés es doblat en chèc ? M’es arribat, e vos pòdi díser qu’es pas brica lo medish personatge que vesètz.

Quan èi encontrat ma futura esposa, qu’es polonesa, me soi de tira regalat de l’ausir parlar sa lenga, plena de pichonas shushuiadas (ś, ć, ź, ż, sz, cz, szcz – sa vila se sona Pszczyna !) agudas que hèn pensar a l’aiga que borís dens una teièra. Mes un jorn, en tot se passejar per son vilatge, vaquí que s’estanca davant un vielh e que comença de’u parlar dambe una votz que’u coneishèvi pas. Acabadas las shushuiadas, parlava dens una tonalitat tota auta, d’una votz grèva que’m brembava lo brut d’una veitura que s’avia.

Pr’amor que parlava dambe aqueste pepinòt, utilizava lo silesian, qu’es una lenga acavalada entre Polonha e Chequia a l’entorn de Katowice. La melodia a pas ren de véser dambe lo polonés de Varsovia. Avèvi jo l’impression que sa quita cara n’èra cambiada. Èra una auta persona. N’estoi estomagat.

Se vos pòdi rassegurar, sèm totjorn amassa dempuèi trente ans ongan…

Publicat lo 06/03/2019.

Un pauc de toponimia borguinhona

Sàbetz que damòri en Borgonha adara. Lavetz clinam-nos sus la toponimia d’achí e traduïsem-la en gascon.

L’Aige des Prés : diu estar coma lo vielh mòt age « sèga », de l’ancian francic *hagja.

Bois du Dafoy : lo dehés o vedat (alhors : lo devés). En vielh francés : defois.

La Bouloye : lo bedorar, lòc ont póssan los bedoths o bòis blancs.

La Chanoie : lo bòsc de casses.

La Cras : lo lòc peirós (cf. craie ; tabé crâ en angevin).

Les Essarts : los treitins, les artigas.

Les Fontenottes : ‘quò’s aisit ! Aquò correspond a nòstas Honticas, Hontinas, Hontetas, Hontanilhas…

La Grande Chartre : en vielh francés ‘quò’s una carta « charte », probable qu’i avè achí una granda proprietat monacala.

Les Grandes Varennes, la Varennotte : pòt designar lo sòu d’una ribèira, mès tabé una tèrra prauba.

Les Grésilles, Grésillot : lòc peirós.

Les Herbues, les Herbuottes : son belèu de pradas. Mès a Montbéliard, una arbue èra una tèrra fòrta (deu latin *albuca, cf. aubue dens l’oèst de la França, o la comuna d’Albuga en Perigòrd).

Les Lavières : lòcs ont i a de laves, tant vau díser de lausas (pèiras platas).

Le Meix : lo maine, la bòrda.

La Mouille : correspond ad una rolha.

Mont Afrique : ‘quò’s un plèir que se masta a 600 m, donc 250 m au dessús de l’agglomeracion dijonesa. La legenda ditz qu’auré un rapòrt demb de legions romanas compausadas d’Africans, mès sivant Beaulieu, vingré d’anfractum « a la horquèira de dus camins » o d’apricus « a la rajada ». Personalament, la darrèira ipotèsa me sembla la milhora.

Les Nézillottes : en borguinhon, una neuzille es una auglana (= nosilha dens certèns dialèctes d’òc).

Les Nœuillés : los noguèirs, fòrt probable.

La Noue : la nausa (prada marescatjosa, maresc).

Le Pâquier : lo pastenc.

Le Pommeroy : vergèir de pomèirs.

Les Rouvrais : lòcs ont póssan los casses. Som taplan au mitan d’un massiu boscat dominat per los casses blancs, mès pòt estar que lo casse blanc augi pas lo mème nom que lo casse « chêne pédonculé » o que lo casse negre « chêne rouvre ».

Saussis Barrat : lòc ont póssan los sauses. Mès aqueth barrat sòna bien gascon ! Solide, lo vèrbe barrer exista bien en oïl mès sabi pas s’es barra(t) au participe passat. Belèu que ‘quò’s simplament un patronime.

Le Tremblois, le Trembloy, les Tremblées : la tremblè(i)ra, lòc ont póssan los trembles o trems.

Les Vernes : los vèrns.

La Verpillère : diu estar coma una voupèira, vielh mòt per una renardèira, lòc ont i a de renards, perque tròbam en vielh francés lo mòt verpil (a Nevers).

Lo cant deras losèras

‘Quò’s un cant bigordan (paraulas Daniel CASTEYDE) que ma mair m’a hèit descobrir, e lo tròbi bròi.  Vachiu donc les paraulas, mèi la particion (1ra votz) qu’èi transcrivuda.

 

L’amiada(1) qu’ei cajuda ath mei deu bèth humèr

Dab pinças e martèths qu’an hèit beròis lavats(2)

Cargats sus vagonets, devath eras mosquèras(3)

Dab un aprimader(4), comunas(5) que hasèn

 

Un car que’n calè hèr ‘tà ganhar la jornada

Eth ser, que devaràvan a hoec peths cascalhèrs(6)

De l’auba entà l’escur, tot dia tribalhàvan

Atau que s’acabava lo dia deths losèrs(7)

 

Mes no n’i a pas mès losèrs !

 

A l’escur se’n tornàvan, negres com carboèrs

D’un pas lord e pesant, per un beròi sendèth

Amassant drin de lenha, ‘tà hèr cauhar la sopa

Drin de vin a la bota, puish se’n anàvan en lhèt

 

Lo dimenge ‘tà grand-missa, que’s calè preparar

La camisa plan lissa, estats(!) beròi rasats

Ath bèth som deu solèr, lavetz que s’atraçàvan

E achiu que cantàvan dab mossur lo curé

 

Mes no n’i a pas mès losèrs !

 

Eth dia de la hèsta, en petit ostalet

Quauquas taças de vin, se’n hicàvan a cantar

Cantàvan la misèra, aquera puta de guèrra

Qui hè morir los joens, qui hè crebar la tèrra

 

Qüand boha lo vent d’abòr qui hè volar las hoelhas

Enteni quauques còps darrèr los cascalhèrs

La cançon d’aqueths òmis qu’èran de Vathsurguèra

La cançon deu país, lo cant de las losèras

 

(1) Amiada : pan de ròca

(2) Lavats : pèiras platas

(3) Mosquèras : hilats contra les moscas

(4) Aprimader : utís per talhar la pèira

(5) Comunas : lausas comunas

(6) Cascalhèrs : baishadas calhavosas

(7) Losèrs : fabricants de lausas (ardoesas)

Quelques toponymes intéressants en Guyenne (III)

le Bancarel : diminutif de banca, à mettre en relation avec banca  »rocher » (Cévennes) ou  »culture en terrasses » (Ariège), rebanqueta  »talus » (Ariège), bancal  »carreau de jardin » (Rouergue), oc. bancau  »gradin d’un terrain en pente », etc. Le dernier sens, le plus précis, semble à retenir.

Bartalbenque : composé de barta  »fourré » et du mot albenca qui signifie  »aubier » (du bois), mais les dérivés du latin albus  »blanc » peuvent renvoyer de manière générale à des essences à bois tendre, ou à la couleur blanche. Donc il peut s’agir d’un fourré d’aubiers (saules blancs), d’aubépines…

Bosques de Griffoulet : soit  »bois de la petite source », soit fort probablement  »bois où pousse le houx » (grifolet, forme masculine de grifoleda qui est attesté, de grifol  »houx »). Il faudrait vérifier la ou les signification(s) de grifol dans ce lieu.

le Brésil : type de sable grossier, grès, rocher friable.

Canto Luserp :  »chante lézard » : lieux ensoleillé ? Ou déformation, comme de nombreux Cantelauze, Cantelauzet, Cantegrel, etc., de racines préromanes liées à la notion de roche, de relief ?

les Cartayroux :  »quarterons », désigne sans doute de  »petits quartiers », donc peut-être de petites parcelles, des parcelles divisées.

le Caussanel : sans doute un dérivé de cauce  »causse, plateau calcaire » :  »petit causse ? ». Toponyme présent à plusieurs reprises en Rouergue et Cévennes.

Cayrounasses : lieu pierreux, de cairon  »bloc de pierre équarri ».

Coste Jalade : côte gelée. Effectivement, l’exposition est au nord-est.

le Frau :  »friche, terre vague, lande inculte, en Querci, Rouergue et Limousin » (TDF). En Rouergue, afrau  »ravin couvert de broussailles » (FEW).

Granède : ce doit être une mécoupure d’*agraneda, collectif végétal en -eda se rattachant probablement aux mots rouergats et languedociens agrunèl, agrunèla, agrunàs, agranàs, etc.  »prunelle, prunellier ».

Jouncayralade : jonc  »jonc » avec un triple suffixe : -air-, -al- , -ada. Autrement dit, un lieu rempli de joncs. Mistral cite joncairòla comme diminutif.

les Moussals : peut-être morçal  »morceau, morsure » en Rouergue (d’où de petites pièces de terre ou un sobriquet), en sachant que -rs- se réduit fréquemment en -ss-, mais c’est très incertain.

Nègrenech :  »nuit noire » ! A creuser…

le Pech de l’Igue :  la colline du gouffre. Iga, en Rouergue et Quercy, désigne un gouffre ou aven (synonymes : tindol, avenc).

Peyregal : lieu pierreux, ou avec de la pierre qui s’effrite.

Poux des Estrémels : puits ou gouffre des cachettes (si c’est bien un gouffre, l’idée de cachette est compréhensible). Cf. rouergat estremador  »cachette », dauphinois estremilha  »cachette », v. estremar  »cacher, éloigner, écarter ».

Pouxcobrol : puits où viennent boire les chèvres (ou éventuellement les chevreuils), ou gouffre où vont les chèvres.

las Rabugades : plutôt que de rattacher cela au dauphinois/languedocien rabugàs   »rabougri », comme nous sommes en Guyenne, il est raisonnable de penser à rabugada/rebugada, participe passé de rabugar/rebugar  »élaguer, émonder », soit  »les (arbres) élagués, émondés ». En Bas Quercy, un rabugaire est un bûcheron.

Rieufourg : ruisseau fourchu (c’est bien le cas).

Roc de las Putos : ce n’est pas ce que vous pensez… Une déformation à partir d’une forme féminine de potz  »puits, gouffre » ?? Assez incertain.

le Suquarel : diminutif de suc  »colline ».

Trigodina :  »tarde à dîner (à midi) » : lieu stérile, qui ne procure pas assez pour se préparer à dîner ? Sobriquet d’une personne ?

Quelques toponymes intéressants en Guyenne (I)

Mon objectiu es ací de barejar la Guièna, d’una faiçon tant se sii aleatòria, a la recèrca de  toponimes interessents.

 

 

Bois des Crozes : compte tenu de la topographie, cela semble bien être cròsas ‘dolines’.

le Bouscarel : boscarèl est certainement un synonyme de boscatèl ‘bosquet’.

Casse Bessou : casse besson ‘chêne à deux troncs’.

le Cauffour : cauforn ‘four à chaux’.

Chauprenat : chauprenar ‘charmaie’… ou est-ce à écrire chauprenat en tant que masculin de *chauprenada ?

Coumbe del Pé Blanc : comba del puèg blanc ‘combe entaillant la colline calcaire’.

les Crabides : crabida ‘chevreau femelle’, soit un lieu où l’on élevait des chèvres, peut-on supposer.

l’Enfouny : enfonilh ‘entonnoir’, sans doute une cavité dans la roche ou un lien avec la forme d’un cours d’eau.

Escorne-Bios : escòrna-buòus ‘écorne-bœufs’ : lieu venteux ??? 

les Eygadoux : soit c’est aigador, analogue du lieu-dit les Eygaduys, et cela désigne un conduit par où l’eau s’écoule ; soit c’est aigadós, adjectif cité par Mistral avec le sens ‘humide, d’où l’eau sourd, en parlant des terres’.

Fonqueyrude : cairuda signifie ‘carrée, anguleuse’ (cf. Mistral) mais cela signifie peut-être ‘fontaine pierreuse’ (cf. radical cair- comme dans les Queyries).

les Fonzades : fonzada ‘fond de vallée’ (cf. Mistral).

les Fumades : terres fumées.

le Garennou : garenon ‘petite garenne’, c’est-à-dire petit enclos réservé au seigneur et/ou petite chênaie.

la Glanda :  mécoupure de l’aglandar ‘le lieu riche en glands’… donc chênaie !

la Grande Pleyssade : cité uniquement comme toponyme périgourdin par Mistral ; vieux mot pour ‘haie’ conservé dans le béarnais pleishada.

Matibas : Mativàs, augmentatif de Matiu ‘Mathieu’.

les Ourmeyroux : semble être dérivé d’orme ‘orme’ : ormeirons ‘petits ormes’, soit un bosquet d’ormes.

Pépinlé : cacographie de Pépinié ?? Dans ce cas, ce serait puèg pinièr ‘colline plantée de pins’. On se trouve effectivement sur un sommet.

lac du Pesquié : tautologie, puisque pesquièr ‘étang, vivier’. Correspond chez nous en Gironde aux lieux-dits le Pesquey, le Pusquey.

Pièce Picade : comprendre sans doute picada comme ‘déboisée’ ; à noter cependant picadís ‘taillis’ en divers lieux de Guyenne.

le Pissarot : pissaròt ‘filet d’eau’.

las Sagnotes : sanhòta ‘petit marécage’.

le Suquet : suquet ‘petite colline’ ; en effet à proximité d’un sommet peu marqué. Dans les environs se trouve la Suque.

Técherèy la téle dé tous mots

Traduccioun dou pouème d’Eric NOWAK, I tesserè la tèle de tés mots (2009)

Técherèy la téle dé tous mots,
Per pa qué siqui dit
Qué nous soun teysuts.
Per pa qué siqui dit
Qu’an aoujut lou darrèy mot,
Per pa qué siqui dit
Qué ma léngue es morte,
Per pa qué siqui dit
Qué l’an tuouade,
Per pa qué siqui dit
Qué ma léngue sèrt a rés,
Per pa qué siqui dit
Qué l’an tapouade.
Per tout aco, léngue d’aci,
Té pénserèy,
Té parlerèy,
T’escriourèy,
T’imprimerèy,
Arèy dé pilots dén tous mots,
E dé quéts pilots, d’escrits.
Arèy dé règues dén toun barèyt,
E dén quéres règues, samiyerèy ta grane.
Arèy dé règues dén mous récuils,
E dén quéts récuils, samiyerèy toun ame.
Técherèy la téle dé tous mots,
N’én arèy une téle d’iragnade,
Qué séra coume aoutan dé ligans éntre lés géns.
I pindanguerèy grumilles dé rousade d’a noste,
Mèy lugréjantes qué pèrles dé Tuamotu.
Té broderèy d’iou dé séde,
D’or é d’argén éntremeylats.
T’arèy rèy dous mots,
Rèy dé lés léngues.
Té dirèy,
Té criderèy,
Té sisclerèy,
Té plourerèy,
Té bramerèy,
Su la fine uille dé papèy,
Su lou cartoun escu,
Su lou plastre dous murs,
Su la pèyre graouade,
A l’éncre négre,
A l’éncre rouge,
Illustrerèy dé mots lés irèyes dous omes,
Lés émbéges dé lés géns,
Lou plasé dé la carn,
La poou dou queytiouèy.
Escarraougnerèy dé mots
Lés termières éntre pays,
Lous barbelats éntre lés géns,
Lou brin dous dious,
La pègueriye dous omes,
Per fin qué lous mots siquin libres,
Coume lés géns.
Per fin qué les géns siquin libres,
Coume ma léngue.
Soulide qué séra soun darrèy crit.
Aco séré bién estounan
Qu’estussi lou darrèy
Qué crideran lés géns d’atyi.

La hilha deu jardinèir

Un praube òme avèva tres hilhas e les aimèva redde. Son trabalh de jardinèir li permetèva a pena de les norrir. Aquò’s pr’aquò que hosèva, rasterèva, sauclèva son casau deu desser au matin e deu matin au desser.

Un còp que hosèva un rosèir, se mastèt davant eth un grand lusèrp que li dishut :

- Òme, sabi qu’as tres hilhas. Fau que m’en balhis una en maridatge, senó te minjarèi.

Lo jardinèir penadit fòrt d’ausir aquò. S’entornèt a son ostau lo cap baishat. En lo vesent atau, sa hilha l’ainada li damandèt :

- Pair, qu’atz donc vos ?

- Vèni de véser un grand lusèrp e m’a damandat una de mes hilhas en maridatge senó me minjarà. La quala d’entre vosautas vodrà l’esposar ?

- Pas jo, s’escridèt l’ainada.

La segonda hilha entrèt e, vesent son pair bien apenat, li damandèt :

- Qu’atz donc vos, pair ? Me sémblatz bien apenat.

Li’c dishut.

- Pas jo, ce cridèt la segonda.

La pus juna entrèt enfin e pausèt la medissa question.

- Jo, sui prèsta a esposar lo lusèrp !

S’en angut dens lo casau e rencontrèt l’alimaut au pè deu rosèir.

- Vèn demb jo, ce dishut lo grand lusèrp, e autalèu la tèrra se dubrit e davarèren dedens per un grand escalèir. Digun tornèt véser la goiata ni mèi lo lusèrp.

Un jorn que penadissèvan, dens l’ostau deu jardinèir, de çò qu’èra vinguda la goiata dispareishuda, l’ainada aujut l’irèia de tornar au casau e de hosir lo pè deu rosèir. Descubrit los escalèirs e los davarèt marsha après marsha. Vit un bròi ostau esclairat, i entrèt e trobèt sa sòr sheitada au cunh deu huc. S’abracèren, fòrt emocionadas.

- Fau pas plorar, ce dishut la pus juna, sui pas malurosa. Mon marit es fòrt bròi, te lo mocharèi desser. Lo jorn, se transfòrma en lusèrp ; la nuit…

Lo desser vingut, quòra lo marit estut adromit, les duvas sòrs s’aproishèren deu lèit. Mès l’una hasut un gèste que desendromit lo bèth prince.

A ‘queth moment, tot dispareishut : l’òme, l’ostau e se retrobèren dens un ahorèst espés, au bèth mitan d’un país desèrt, devath un cèu shens estelas.

Caminèren lavetz longtemps, longtemps, shens avisar digun. Lèu, descubriren taplan un grand castèth au cimòt d’una montanha.’Quò’ra lo castèth deus vents.

- Ont vòs anar ? ce dishuren los vents a l’ainada.

- Vòli rejúnher l’ostau de mon pair, lo jardinèir.  -

Lavetz seguís-me, ce respondut la bisa.

- E tu, ont vòs anar, ce dishuren los vents a la capdèta.

- Vòli retrobar mon marit, lo prince Lusèrp.

- Lavetz seguís-me, ce respondut l’autan.

Au cap de sèt jorns, l’ainada se retrobèt, tota bargada, dens un país desèrt e torrat.  Digun sap çò que vingut.

L’autan dishut a la pus juna :

- Praubeta ! de ‘cí entà l’endret ont vòs anar, i a encara bien de camin. Çaquelà vau assajar de te l’abracar. Vas anar entà ‘queth ostalòt ont alugreja una lutz. Aquí haràs çò que te diràn. Atau retroberàs belèu un jorn ton marit.

- Mercí, vent d’autan,ce dishut la goiata.

Arribèt a l’ostalòt. Achí damorèva una bona hada.La hilha deu jardinèir, quòra estut bien pausada, li contèt son aventura.

- Ma dròlla, ce dishut la hada, ‘quò’s bien tu qu’ès responsabla de ton malur. Ton marit es un rèi qu’un meishant encantaire condamnèt ad una longa espròva en l’oblijant ad èster un lusèrp pendent lo jorn. En acceptant de l’esposar, li permetures en partida de se liberar. Mès falèva pas que son secret estussi revelat. Dens sèt jorns adara, son espròva serà acabada e se sovirà pas mèi de tu ! A, pòdes plorar sus ton malur !

‘Quò’s çò qu’hasut la hilha deu jardinèir.Plorèt, plorèt pendent sèt jorns. La hada qu’èra partida s’entornèt lèu.

- Praubeta ! lo rèi , ton marit, t’a completament aublidada. Se torna maridar doman.

La hilha deu jardinèir n’avèva pas mèi de grumilhas per plorar.

- Escota, ce dishut la hada, vau assajar de t’adujar. Pren-te aquera quenolha d’òr demb la quala hilaràs hius d’òr. Vai a la pòrta de la glèisa.La nòvia vodrà crompar ‘quera quenolha e li diràs :  »Es pas a vénder ni mèi a balhar, mès demb lo nòvi vòli damorar ».

La goiata s’en angut a la pòrta de la glèisa e,quòra la nòvia vit aquera polida quenolha, volut la crompar.

- Es pas a vénder ni mèi a balhar, mès demb lo nòvi vòli damorar.

- Mès ès pèga ! ce dishut la nòvia.

Sa mair qu’èra pròishe d’era  e qu’avèva tot ausit parlèt a l’aurelha de sa hilha.

- Accèpta de los deishar amassa una jornada per auger aquera extraordinària quenolha.

La nòvia acceptèt donc, mès de tot lo jorn, la hilha deu jardinèir poscut pas rencontrar lo rèi. Lo desser vingut, li hasuren béver un beuratge que l’adromit autalèu. La prauba aublidada hasut tot çò que poscut per lo revelhar en li disent :

- Te sovènes deu temps quand èras lusèrp ? Rapèla-te lo casau de mon pair. T’èras maridat demb jo.

Mès dromèva a tengut.

La goiata s’entornèt a la hada per li díser que lo rèi n’avèva pas aujut l’escasença de la reconéisher.

- Vas préner aqueth còp aqueth travolh e angràs i gumerar de hiu d’òr davant la pòrta deu palais. La nòvia vodrà te lo crompar, mès li diràs :  »Es pas a vénder ni mèi a balhar, mès demb lo nòvi vòli damorar ».

La novèra rèina consentit encara, mès la hilha deu jardinèir e lo rèi poscuren pas damorar amassa un sol moment. Lo desser, un novèth beuratge plongèt lo rèi dens un somelh prihont.

La hilha deu jardinèir contèt a la hada çò que s’èra encara passat.

- Aqueth còp, ce dishut la hada, vas préner aqueth plat en òr demb ausèths rostits que cantan, e tornar a la pòrta deu palais.

Au solide, la rèina volut aqueth plat e n’en damandèt lo prètz.

- Es pas a vénder ni mèi a balhar, mès demb lo nòvi vòli damorar.

La nòvia, maugrat sa granda enveja d’auger un plat tà extraordinari, comencèva a s’esmalir. Consentit a degrèu.

Lo desser, l’auserèra se trobèt dens la crampa deu rèi, e aqueth, coma per encantament,èra bien revelhat. Avèva voitat lo beuratge dens la chaminèia.

La hilha deu jardinèir li damandèt :

- Te sovènes deu temps quand èras un lusèrp e quand damandères a mon pair l’una de ses hilhas ? Aquò’s demb jo que te maridères.

Lo rèi s’en sovinèva perfèitament e estut tot urós d’auger retrobat sa prumèra esposa.

- Adara qu’ès achí, te gardi.

E viscuren bien urós.

LO SARMONÈIR 41

N° 41 ― 1^èir de martz 2016

POESIA

Aus mens compatriòtas

- Gascon baionés -

 

A Baiona que soi vadut

E permí vosautis enqüara

Que n’i a mantruns qui, si’m vedèn le cara,

Diserén m’aver coneishut ;

Car bien sovent dab eths, en sortint de l’escòla,

Qu’èi hèit au brut, mème au patac,

E mè d’iva partida hòla

A córrer enti’au molin d’Onzac !

Après lo vrespejar, vinent de har chauchòla

Qüant de còps nos an vists,

Sius ramparts, sius glacís,

Dançar le farandòla,

Quènd èram mainatjòts ;

Mè grands que hesèvam d’auts jòcs :

Que n’avèvam d’espècias diferentas,

Qui rendèn les camas valentas,

Còm : Pim-pam-ba, Guigueriguí,

Lo Pica-ròma e lo fin Bartòli,

O bien, s’aparelhant per assajar les fòrças,

Que hesèvam a les estòrças.

Urós temps, tròp viste passat,

Jo ne l’èi jamès oblidat !

Car, shens nat sopic ni turmenta,

N’avèvam lavetz d’auta coenta

Qu’a holejar, qu’a bien nos divertir :

Qu’èra tot bonur, tot plesir !…

 

Que’m rapèli que sus le plaça

De Gramont qu’èra dret plantat

Un arbre de le Libertat ;

Mès que ne sap qu’ací baish tot que passa,

L’arbre un bèth jorn, soi disent, qu’es tombat,

E, soi disent taben, le prauba Libertat,

De ‘quò l’amna shegrina,

Que n’auré fòrt plorat !…

Mantruns despuish an dit, (mès jo n’at voi sustíner),

Qu’en França un arbre atau ne pòt préner racina :

Es vrai, n’es vrai ; sii çò qui sii,

Aquò ne sèrv d’arren ací.

Çò qu’es segur, mè de cincanta anadas

Despuish lavetz plan son passadas ;

Per qui vejatz vosautis goei

Quenh atge pòt estar lo men ?…

Shens estar vilh que soi adara

Çò qu’apèran un shic madur,

E, çò qui tapauc n’es pas rare,

Lo temps passant shens díser gara

Siu men topet, d’autscòps shenut,

L’a, shic se’n cau, metut a nud.

Vin de Bordèu e bon potatge

Ara convinen au men atge

E que daishi dança e viulon

Per iva transha e jambon :

D’auts còps n’èra medisha causa,

Qu’aimavi tot çò qui le joenessa ausa,

Arríder, holejar, har l’amor, bien cantar,

E lo dimenge a Marrhum hòrt dançar !

Bèth temps aquò per le joenessa

Qui lo plesir tustemps seduísh, flata e careça ;

Mès quènd lo peu devin grison

Qu’es, hilhòts, iv’auta cançon,

Car le reflexion qu’arriba

E qu’aprenen lavetz a víver :

L’experiença e le reson

Valen bien mè qu’un bèth sermon !…

 

P.-T. Lagravèra, 1865.

Per lugir lo tèxte empenat : https://books.google.fr/books?id=AX0pAAAAYAAJ&pg=PP7#v=onepage&q&f=false

 

VASADÉS

Xomin e sa navèra activitat

Dominique Lummeaux, dit Xomin, lo miaire deus Caps Negues, après aver longtemps trabalhat dens la banca apui l’immobilièr, s’es reconvertit dens l’alimentari. A creat Lou Bazadés, una marca de consèrvas a basa de produïts locaus com la lemprega de Garona, lo boeu de Vasats, lo hitge de guit, los vins deu Bordalés… ; per la preparacion, seguís les recèptas de sa mamè Lucia – un personatge qu’apareish dens les cançons deus Caps Negues. Trabalha en partenariat dab l’ESAT de Capsiuts per lo condicionament deus produïts.

Dab son camion blu e roge, Xomin se tròba suus marcats de Vasats e de Lengon, e tanben a Castèths a costat de la farmacia. Sos produïts son en venta en çò de certens comerçants casteriòts.

MARMANDÉS

Madama Denise Laffargue

Vasuda en1918 a Viraselh, as Grinholets,

          mòrta lo 17.01.2016 a Castèthmauron d’Òlt.

Denise Laffargue, qu’èi coneishuda de caps a la fin de sa via, avèu l’èrt d’una vielha paisana d’avant-guèrra, bien d’a nòste. L’èrt de res …

Que nani ! Aquò’ra una fama excepcionèla. Un ulh viu, una intelligença discrèta mès evidenta, d’un comèrce agradable. Excepcionèla per ço qu’es de l’interès que portèu a nòsta vielha lenga de nòste peís marmandés, nòste gascon marmandés, que los inhorents, o los insolents, qualifian enquèra de patoàs.

Denise Laffargue es la prumèra, dens lo Marmandés, a escríver un « PETIT DICTIONNAIRE » dens la lenga locala, depausat a las Archivas municipalas de Marmanda. Serà pas mei la sola : motivèt, encoratgèt d’escolièrs que mantendràn e perseguiràn son òbra.

Aquò’s una paisana que parla bièn e aisidament nòsta lenga, mès que l’escriu en inventant una grafia singulièra e desrotanta.

Una paisana avent lo gascon marmandés per lenga maternèla e qu’aprengot lo francés a l’escòla.

Una paisana vasuda en 1918, que vai hèser, parcièlament, d’estudis superiors e serà titulària de tres certificats d’estudis superiors d’italian.

Una pegueria, coma disèu, la contrendrà a díver se ganhar la via.

Maridada en 1943, divorçada en1953 ; aurà tres mainatges.

Après bièn de pòstes en França e en Africa (passarà dètz ans au Senegau e en Guinèia), cabarà sa via professionala coma inspectora das Impòts à Agen.

A la retrèta, se consacrarà à sa lenga maternèla, lo gascon dau Marmandés, qu’illustrarà per son « PETIT DICTIONNAIRE » en dus vòlumes : Français-Occitan en 2007 e Occitan-Français en 2008. Son diccionari serà descobèrt e imprimat devath los auspicis dau Marcèu Esquieu (hilh de paisans coma èra), brilhanta icòna òlt-e-garonesa de l’Escòla Occitana d’Estiu a Vilanèva d’Òlt.

Denise Laffargue escriurà quauques tèxtes dens sa lenga mès sustot, demb la participacion de sos escolièrs, harà de nombrosas traduccions de tèxtes francés dens divèrs domenis : literatura (romans, poesias, contes, recits), politica (Jaurès), per illustrar nòsta lenga marmandesa e hèser véser sa capacitat a téner son rang dens tots los domenis de l’escritura.

A la véser autant bièn desgranar las annadas, avèi aublidat que Denise Laffargue èra mortèla. Entra anuit dens l’immortalitat demb son « PETIT DICTIONNAIRE » de lenga dau Marmandés e demb nòsta afeccion.

Mercí, Denise Laffargue.         La Tèsta-de-Bush, lo 18 d’heurèir de 2016.

Bernard Le Beau (Bernat Lo Bèth per los amics), provisor aunorari, ancièn escolièr de Denise Laffargue. Traduit du français, dans la langue de Denise Laffargue, par Daniel Séré et Bernard Le Beau.

PATRONIMES

Vimeney

Lo patronime VIMENEY es originari de la vath de Garona autorn de Lengon e Cadilhac. Un vimenèir es un òme que trabalha lo vime per n’en hèser per exemple de panèirs o d’endòrtas. Mès es tanben un endret ont possa lo vime (‘quò’s a díser l’aubar quòra es estaussat e que lo considèram dens sa fonccion de produccion), encara que pàrlim sustot de vimièra (en vath de Garona), de vimelèira o vimenèira (dens l’oèst de la Gironda) o de vimoèra (en Vasadés).

RECÈPTA

La torta de legumatge

Ingredients : 2 junas porradas deu casau, 2 còrs d’ardishaut, 2 gòishas d’alh, un punherat de hulhas e junas tijas de cardaminas, quauquas hulhas de vineta, hormatge raspat, sau, péber, sucre, haria, aiga.

Preparacion : Lavar e talhucar los legumes ; gardar les gòishas d’alh entèiras. Hèser còser lo tot a l’aiga. Tirar la pèth de les gòishas d’alh e eventualament lo gèrmi. Espotir legumes e alh demb un penhic d’hormatge, sau e péber.

Prestir la haria a volentat demb aiga e aplatir la pasta de faiçon a obtenir una galeta. Saupodrar la galeta de sucre e i estamplar la preparacion de legumes. Hèser una segonda galeta que dispausaràn per dessús. Apoiar sus los bòrds. Hèser còser una detzena de minutas au horn.

Lo Sarmonèir / Le Jhacassous

ISSN 2119-2502

Shes Lydie BALLOUX, 14 les Alèias (les Allées) 33 490 VERDELAIS. [e-mail]. Blòg : http://losarmoneir.unblog.fr. Facebook : « Lo Sarmonèir Le Jhacassous ».

Redaccion : Gabrièu Balloux, Bernat Lo Bèth, Danièl Séré.