Los noms de Zea mays en lenga d’òc

Lo blat d’Espanha (Zea mays), cerala redde espanduda actualament dens lo paisatge gascon (arribèra biarnesa, Shalòssa, ribèira de Garona, Vasadés e Labrit, Agenés, Armanhac, region tolosana…), estut introduït en Euròpa au XV^e siègle e pus precisament dens lo Bassin aquitan (mès tabé en Bressa e en Franca-Comtat) au debut deu XVII^e siègle. Atau es a la basa d’especialitats culinàrias coma lo talo basque, la cruishada e les micas en Gasconha, lo milhàs, lo milhasson e les rimòtas en Gasconha, Guiena e Lengadòc…

Los mòts per designar Zea mays en gascon son nombrós e se restàcan a tres grands tipes : los qu’hèsen referéncia a de cerealas dejà coneishudas en Euròpa (blat, milh), los qu’hèsen referéncia ad una origina exotica, e los ligats a la textura o a la fòrma deus gruns.

Dens la prumèira categoria, lo blat (de l’ancian francic *blād) es bien representat. Lo tèrme blat d’Espanha es prampó espandut sus les termièras de Gasconha, sustot en Bordalés, Vasadés e Agenés ; aquò dit lo trobèvan tabé en Perigòrd, Bas Lemosin, Carcin, Nauta Auvèrnha, amèi en Peitau e Charantas. Ne’n drívan les fòrmas contractadas bla’spanha, bl’espanha o mèi blat-Espanha, coma gròs blat qu’es tipicament provençau. Au delà de Gasconha, troberàn blat de Turquia en Velai, blat turque en Daufinat e Provença, blat de turc e (blat de) Barbariá – lo país lonhtan deus barbares ! – en Provença… Curiosament, en Limanha aquò’ra lo gran de França !

Dens les Pirenèias, parlèvan quauques còps de blat mòro o blat (de) moro, mès tabé en Nebosan de blat marin. Fau compréner dens lo prumèir cas « blat de Maure » ; dens lo segond cas, aquò se pòt explicar en comparant demb lo mòt lengadocian blat tramar « blat d’otra-mar » : considerèvan que lo blat d’Espanha èra arribat per la mar… mès laquala ?

En Medòc, menciónan lo tèrme blat panèr, pus justament blat panèir, tant vau díser « blat que sèrv a hèser pan ».

Tota una familha empenada de mòts, pro importanta notadament en Lengadòc, Roèrgue e Gasconha, driva deu latin milium. Lo mòt lengadocian e oèst-gascon tipic es tot simplament milh, çò que pòt crear de confusions demb Panicum milia-ceum qu’apèran soent atau, shens comptar Setaria italica aperat milhada, milhar o mèi milhauca, e Sorghum bicolor aperat milhòca, milhauca o milheròca ! Lo mòt landés, biarnés e bigordan per Zea mays es milhòc, lo femenin milhòca estent redde mèi rale ; notam en passant qu’utilísan lo femenin per designar generalament de plantas pus petitas.

Tróban tabé quauques drivats de milh coma milhàs o milhasson (rales perque s’agís sustot de còcs), milhassa en País de Fois, milhièra e milhièira en Lengadòc e Bas Carcin, amèi milh gròs en Arièja dont les fòrmas contractadas son migròs, mirgòs e milgora en Coseran. Enfin, diràn milh-Espanha, comparable au blat d’Espanha.

De la Turquia, origina supausada de ‘questa cereala, vèn lo mòt turguet, apelacion tradicionala deu blat d’Espanha en Armanhac e Labrit ; la referéncia a la Turquia se retròba atau parelh dens tot l’èst de la Provença, lo Daufinat, la region lionesa, la Franca-Comtat, la Borgonha, lo Bassin parisenc e lo quite Artés (Artois).

Pus ralament, pensèvan que lo blat d’Espanha venèva d’Inda, d’ont los mòts indon e indòu dens lo sud-oèst de les Lanas, çò qu’es pas shens rapelar lo dindon francés e ses traduccions landesas coma lindon. En catalan rosselhonés, diràn d’alhors blat (d’)Inda. Quant aus mòts coseranés garnable e gran de nable, se rapòrtan a la vila de Naples, coma lo blé d’Nap’ de Torena.

Enfin, i a tota una sica-saca de mòts que vènen deu latin caryon « esquilhòt », dont l’aira de reparticion es a cavalèir sus l’òc (Perigòrd, Naut Lemosin) e l’oïl (Sentonja, Peitau, Anjau…) : per la partida occitana, s’agís de bigarroelh, migarroelh, bigarròt. Mès curiosament, en Comenge e Aran, lo mòt carrolha, de medissa etimo-logia, vòu díser « panolha ».

Publicat lo 06/03/2019.

Lo cant deras losèras

‘Quò’s un cant bigordan (paraulas Daniel CASTEYDE) que ma mair m’a hèit descobrir, e lo tròbi bròi.  Vachiu donc les paraulas, mèi la particion (1ra votz) qu’èi transcrivuda.

 

L’amiada(1) qu’ei cajuda ath mei deu bèth humèr

Dab pinças e martèths qu’an hèit beròis lavats(2)

Cargats sus vagonets, devath eras mosquèras(3)

Dab un aprimader(4), comunas(5) que hasèn

 

Un car que’n calè hèr ‘tà ganhar la jornada

Eth ser, que devaràvan a hoec peths cascalhèrs(6)

De l’auba entà l’escur, tot dia tribalhàvan

Atau que s’acabava lo dia deths losèrs(7)

 

Mes no n’i a pas mès losèrs !

 

A l’escur se’n tornàvan, negres com carboèrs

D’un pas lord e pesant, per un beròi sendèth

Amassant drin de lenha, ‘tà hèr cauhar la sopa

Drin de vin a la bota, puish se’n anàvan en lhèt

 

Lo dimenge ‘tà grand-missa, que’s calè preparar

La camisa plan lissa, estats(!) beròi rasats

Ath bèth som deu solèr, lavetz que s’atraçàvan

E achiu que cantàvan dab mossur lo curé

 

Mes no n’i a pas mès losèrs !

 

Eth dia de la hèsta, en petit ostalet

Quauquas taças de vin, se’n hicàvan a cantar

Cantàvan la misèra, aquera puta de guèrra

Qui hè morir los joens, qui hè crebar la tèrra

 

Qüand boha lo vent d’abòr qui hè volar las hoelhas

Enteni quauques còps darrèr los cascalhèrs

La cançon d’aqueths òmis qu’èran de Vathsurguèra

La cançon deu país, lo cant de las losèras

 

(1) Amiada : pan de ròca

(2) Lavats : pèiras platas

(3) Mosquèras : hilats contra les moscas

(4) Aprimader : utís per talhar la pèira

(5) Comunas : lausas comunas

(6) Cascalhèrs : baishadas calhavosas

(7) Losèrs : fabricants de lausas (ardoesas)

Un natiu de Blancafòrt pair dau novèth vin de Rioja

Au mes de julhet 2012, la comuna d’Elciego, dens la provinça d’Alava en Hegoalde, celebrava en granda pompa los 150 ans de l’arribada de Jan Pineau, neishut a Blancafòrt lo 16 de junh 1823.

Los mediàs dau virat raportèren les ceremonias de l’anniversari d’aquera annada 1862 que marquèt lo començament d’una revolucion de la viticultura dens ‘quera region que dona los famós vins de Rioja.

Jan Pineau èra neishut dens lo vinhau blancafortés, aont son pair Francés, mèi sa mair Caterina Fourteau, èran vinhairons e descendents de vinhairons, coma la majoritat daus abitants de Blancafòrts ad una epòca que trabalhavan les vinhas de proprietaris bordalés. Francés e Caterina Pineau s’èran maridats a Blancafòrt en 1809 ; damoravan sau ben de Jacme Felipe Duportail quand neishut lur permèir hilh Pèir en 1810, e lur hilha Maria-Jana en 1814. Duportail estut lo pairin de Maria-Jana, e Zoé Quiros, la hilha dau maire, estut sa mairina.

En 1823, trabalhavan a Grissac, un lòc qu’estut au XVIII^e siègle la proprietat de la familha Montalier de Grissac, damb ostau de mèste dens lo borg de Blancafòrt (la Deimèira anuit) e meitaderia a tocar. Lur mudada a mens d’un kilomètre èra benlèu discut a la mòrt de M. Duportail e au sanjament de mèste, lo notari Pèir Saincric augent aquist lo ben dau praube mossur. Aquò’s donc a Grissac que Jan Pineau, lo tresième mainatge dau parelh, neishut en 1823. Estut batejat lo 17 de mai, son grand-pair paternau estant son pairin.

Les vinhas que trabalhava Francés Pineau sangèren de mans eras tanben en 1825, a la sheguida dau divòrce daus mèstes, M. e Mma Réaud, e a la venta dau ben. Se pòt qu’aqueth evenement estusse a l’origina dau depart de la familha per Cussac, a 28 km au nòrd de Blancafòrt, aont Francés trobèt ad exerçar son mestèir de vinhairon. Aquesta comuna, au bòrd de la granda ribèira, avèva dempui longtemps un important vinhau compausat d’un encepatjament tipicament medoquin, e mants castèths i emplegavan una man-d’òbra locala experimentada. Lo pes important èra lo castèth Lanessan, qu’èra dempui 1793 lo ben de la familha Delbos, daus negociants bordalés daus Shartrós.

Les annadas passèren. Jan Pineau trabalhava au castèth Lanessan quand, a 22 ans, lo 20 de junh 1845, maridèt Peirona Seguin, una dòna de Cussac, e vingut lo mèste de chai dau castèth e l’òme de confiença dau mèste. Descendent de mantas generacions de vinhairons, Jan Pineau èra un especialista, coneishent tot de la cultura de la vinha e de la faiçon d’eslevar lo vin per tant de donar un produit de qualitat exportat e apreciat dens mants país.

Lo castèth Lanessan èra situat sus una crèsta gravosa, pas lonh de Sent Gelian ; diden qu’auré poscut se trobar dens lo classament daus grands cruds de 1855 si M. Delbos n’avèva pas oblidat de transméter quand falèva sa candidatura e los escantilhons demandats per concorir. Los criticas s’acòrdan per pensar que lo castèth Lanessan auré estat classat coma cinquième crud, aquò’s díder que lo professionalisme de Jan Pineau èra a la hautor.

Tanlèu 1852, lo vinhau bordalés estut tocat prau mau blanc, vingut daus Estats-Units e provocant daus desgasts fòrt importants dens les vinhas dau Medòc, aont perduren meja-amassa cada annada pendent un detzenat d’annadas. Mants obrèirs vinhairons quitèren lavetz la region e s’expatrièren.

Francés Pineau se morit a Cussac en 1854.

End aqueth temps, un Espanhòu, don Guillermo Hurtado de Amezaga, marquís de Riscal, damorèva a Bordèu dempui 1836 (exilat per causa de ses amistats carlistas), cors dau XXX-Julhet aont frequentava daus proprietaris de castèths medoquins apí los negociants daus Shartrós. En 1858, eretèt d’un important vinhau ad Elciego, pròishe Vitoria dens la provinça d’Alava, qu’apartenèva ad una de ses sòrs.

Lo marquís avèva un dròlle, Camillo, neishut en 1827 ; anava se passionar prau vinhau de Rioja e i consacrar d’alhurs de les somas importantas.

Dempui quauquas annadas, los poders publics èran conscients que los vins produïts dens la provinça n’èran pas famós. Soetavan que daus progrès estussen realisats per auger « un beure agradiu, damb un bon sent, que pusque se consomar en brava quantitat sens fatigar l’estomac nimèi donar mau de cap ». Los vins de Bordèu joïssavan per delà les frontèiras d’una excelenta reputacion e hadèvan enveja aus proprietaris alavesians que volèvan se raproishar de lur qualitat.

Au començament de l’estiu 1862, lo deputat generau provinciau d’Alava adrecèt au marquís de Riscal una damanda de recrutament d’un vinhairon per : « introduíser e practicar d’òra en avant, dens la provinça d’Alava, la mèma metòda sheguida dens lo departament de la Gironda, per tot çòn qu’es relatiu a les vinhas, a les vrenhas, a la fabricacion daus vins, apí a lur manejament per lur conservacion pendent mantas annadas coma an costuma de lo har en Gironda. »

Lo marquís de Riscal coneishent M. Delbos, un negociant bordalés proprietari dau castèth Lanessan, estut mist en relacion damb Jan Pineau, son mèste de chai. Aqueth acceptèt la prepausicion que li estut hèita, fòrt interessanta financèirament pusque li aufriren una paga de 3 000 francs per an, sigue lo triple de çòn que ganhava a Lanessan.

Un contrat estut signat a Bordèu entre los dus òmes lo 12 de junh 1862, dens loquau estut indicat notadament : « que s’engat[gèsse] a méter en practica totas ses coneishenças dens les vilas o endreits que li ser[én] ensenhats, mès tanben a les comunicar a les personas causidas per aquò, per fin que totas ses coneishenças [estussen] espandudas per la provinça d’Alava, amèi entremitan los òmes d’afars daus diferents proprietaris dau país, daus quaus diur[é] hèder daus bons eslèves. » Prudent, Pineau exigèt que lo contrat poscusse estar resiliat au cap de l’annada 1862 : « ne sabent pas si poir[é] har coma fau lo mandat que li [estut] confiat.»

Aquò fut donc per Jan Pineau lo depart de Cussac capath Vitoria, 400 kilomètres pes au meijorn, que divèva trapar a la meitat de julhet. Lo contrat precisava que les despensas de viatge de Bordèu a Vitoria li serén remborsadas.

Lo passa-pòrt que li estut deslivrat lo 15 de junh 1862 per la prefectura de Gironda indicava coma prenoms Jan dit Cadishe, son shafre correspondent a son reng de neishença (capdèth), çòn que permetèva de lo destingar d’autes Jan Pineau contemporans a Blancafòrt coma a Cussac aont lo patronime èra espandut.

S’en angut solet capath Vitoria, deishant a Cussac sa mair, son esposa Peirona, e sons dus hilhs Jan, quinze ans, e Carles, tretze ans, qu’aprenguren a Cussac lo mestèir de barricaire. Après la mòrt de sa bèla-mair, Jana Fourteau, en 1864, Peirona Seguin (damb son hilh Carles) trapèt Jan Pineau ad Elciego ; lo hilh ainat damorèt a Cussac.

Cadishe Pineau discut damorar dens lo país de vinhaus de la provinça d’Alava, aperat Rioja Alavesa, comprenent diferents borgats e vilòtas que li èran designats per lo generau adjunt o una persona designada a ‘queth efèit.

La mèma annada, lo marquís de Riscal envièt a la Rioja Alavesa « 9 000 sherments de tota garantia » de les varietats ‘Petit Cabernèth’, ‘Merlòt’, ‘Malbèc’ e ‘Pinòt’, les pes finas varietats cultivadas en França, per tant de les assajar dens sons vinhaus riojanos, aont dinc adara los ‘Tempranillo’ e ‘Graciano’ èran los sols cepatges utilisats.

Lo trabalh de Cadishe n’èra pas aisit : divèva convertir a les metòdas bordalesas los vinhairons alavesians acostumats dempui daus siègles a hèder lur vin sivant d’autes mòdes de cultura e de vinificacion fòrt diferents de los dau Medòc.

Quora Cadisha èra arribat en Alavesa,  la produccion dau vinhau èra excedentària, e lo vin produït èra de meishanta qualitat ; lo vendèvan mau a pena podèvan lo beure. L’amassa de l’annada se gardava pas mèi d’un an e se carrejava pas adaise percé que n’utilisavan pas de barricas.

Cadisha hit portar la formacion dens cada domène : de la viticultura a la venta, en passant per la vinificacion. Preconisèt de les plantacions pes prehontas (50 cm), en sheguent de les règas per botar pus aisit lo trabalh mecanisat, l’utilisacion de ligas per pas que les gaspas toquèssen lo sòu, e los traitaments damb sofre e sulfate de coire contra les malaudias.

Au moment de vrenhar, impausèt lo desraspatge per fin de milhorar la coloracion e la fermentacion e d’aumentar lo degrat alcoholic. Amèi, los gruns porrits o bardissats esturen eliminats. (« Çòn qu’es pas bon a minjar n’es pas bon a beure », diré pes tard lo professor Peynaud.) E, revolucion dens la Rioja, l’utilisacion de barricas bordalesas (225 L) per les auperacions de chai coma l’ulhatge, la clarificacion damb de glaira d’eu, la conservacion e lo vielhissament.

Lo condicionament en botelhas, l’utilisacion de la marca, lo carrejatge, la promocion e la comercialisacion, esturen tanben comprís dens les prestacions de Cadishe.

Tanlèu la vrenha de 1862 que se hit en aost, la metòda preconisada per Pineau estut botada en practica sus 10 % de l’amassa, mès èra convingut que la venta se haré sonqu’après la decision dau Francés. Lo contrat de Pineau estut renoverat per 1863.

Malurosament, la comercialisacion estut mauaisida a causa dau prètz eslevat que los crompaires èran prèsts a pagar end aqueth temps. Cadishe soetava que lo vin estusse comercialisat sonqu’au cap de tres ans après la vrenha, mès i avèva daus proprietaris que lo hiren pas, e lo vin vendut estut decebent, çòn que discreditèt franc la metòda bordalesa.

La pes granda partida daus vinhairons deishèren lo progèit.

Lo marquís de Riscal, se fidant a la metòda bordalesa e dispausant de moiens financèirs, poscut aténder quauquas annadas per vénder lo produït daus 39 hectares de son ben.

Investit dens una novèra « bodega » en pèiras de talha que hit bastir sau modèle daus chais bordalés dont s’inspirava l’arquitècta Ricardo Bellsola, e i ajotèt una barriqueria dont confièt la direccion a Carles Pineau, lo hilh de Cadishe. Una escòla de barriqueria espelit petit de temps après ; fut a l’origina de l’activitat barriquèira dau virat.

En 1868, la deputacion generala mit l’arrestiu au contrat de trabalh de formacion de Cadishe. Mès lo Blancafortés, graça a son intelligença e aus bons resultats obtinguts au cap d’aquiras sheis annadas, persheguit son activitat per delà les Pirenèias. En efèit, lo marquís l’engatgèt coma administrator dau maine de Torrea.

Los productors alavesians comercialisèren lurs milhors vins damb lo nom de « Medoc Alavés », nom causit per Cadishe, e obtenir vistament de les medalhas dens de les expausicions, coma a Baiona en 1864 e a Bordèu en 1865. Mès, recompensa suprèma, obtinguren lo diplòma d’aunor a l’expausicion de 1895 a Bordèu. Aquò’s lo permèir crud estrangèir qu’obtingut aquera reconeishença.

A partir de 1868, la bodega « Marqués de Riscal » comercialisèt sa pròpa marca damb succés.

En novembre 1872, a 25 ans, Carles Pineau, esposèt una abitanta d’Elciego de tres ans son ainada, Margarita Ruiz de Escudero Neguerela, sortida d’una excellenta familha de la region.

Auguren tres mainatges : Peirona Jana en 1873, Firmin en 1875 e Loïsa en 1879.

En 1885, Margarita se morit dau mau de peitrina, e estut au torn de Carles : deishèren tres orfelins. Lur grand-mair Peirona s’entornèt en França damb los tres dròlles ; retrobèt son ostau dau Herran a Cussac, aont vivèva son hilh l’ainat Jan, qu’avèva esposat en 1871 Jana Lalande, hilha de l’òme d’afars dau maine de Bernònas a Cussac. Generós e reconeishent denvèrt la familha Pineau, lo marquís versèt una renta per subvenir aus besonhs daus mainatges dau temps qu’èran minors.

Cadishe, totjorn òme d’afars dau maine, vit la construccion de novèths bastiments en 1879, 1880 e 1883 per respónder aus besonhs dau marcat en plena espelida, sustot dempui lo desastre provocat en França per lo filoxerà. Lo mèste dau maine se morit a Sevilla en 1888, mès sa vèva Juana de Zavala y Guzmán continuèt son òbra sau maine.

Cadishe se morit ad Elciego lo 27 de mai 1889, a 66 ans, lonh de sa familha que volèva pertant rejuntar. Repausa damb son hilh au pòrge d’Elciego aont una placa commemorativa estut apausada sus sa tomba lo 22 de julhet passat, a les ceremonias dau 150^e anniversari de son arribada en Rioja Alavesa. Amèi, una avinguda Jan Pineau estut inaugurada lo mème jorn ad Elciego, en presença de descendents dau Blancafortés, en aumatge e reconeishença au « pair dau novèth vin de Rioja », a qui la region diu de s’estar mastada au mitan daus milhors vinhaus espanhòus.

Mons remerciaments a M. Jesús Fernández Ibáñez que m’autorisèt a puchar bravament dens son trabalh sus Jan Pineau e Elciego, disponible sus : http://elciegohistorico.wordpress.com.

Mercís tanben a M. e Mma Christian Brun, de Cussac, per los rensenhaments que me donèren.

Sivant un tèxte en francés de Jean Lafitte, comunicat per Yannick Barreau.

Petita istòria dau vinhau bordalés

‘Quò’s a les Arshivas departamentalas de la Gironda qu’èra instalada, dau 14 d’octòbre dinc au 14 d’heurèir, una expausicion retraçant l’istòria dau vinhau bordalés. Intitolada Vignes à la carte – Mille ans d’évolution en Bordelais (XI^e – XX^e s.), èra coordonada per Louis Bergès, Pascal Geneste e Agnès Vatican, e augut lo partenariat dau CIVB, de l’INA e de Bordeaux Sciences Agro.

Lo vinhau bordalés èra dejà atestat a l’epòca galò-romana, mès la mista en valor de les tèrras, acompanhant la fondacion d’aglomeracions, data sonque daus XI^e-XIII^e siègles. Aquesta mista en valor per treitinatge (les artigas) èra sustot menada per les congregacions religiosas.

A la campanha, la vinha aucupava 20 % de les pèças – au costat de les culturas viurèiras e daus prats – e lo vin èra destinat a la consomacion privada ; les vinhas èran per contra nombrosas autorn de Bordèu.

Destingavan tres tipes de vins : de paluds, de còstas e de gravas. Aquò’s dens les paluds qu’èran instalats los bordius, apareishuts au XIII^e siègle ; i hadèvan dau vin roge, mèi fòrt que non pas lo claret.

Dau temps que lo ducat d’Aquitània èra unit damb lo roiaumi d’Anglatèrra, aquò’s a díder dinc a 1453, lo comèrca daus vins de Bordèu estut prospère. D’autant mèi qu’en 1224, data de la redicion de La Rochelle, los vins de Guièna vinguren dominants sau marcat anglés per rapòrt aus vins peitavins !

Lo diocèse de Bordèu – lo Bas-Peís – avèva lavetz daus privilèges, coma lo de poder embarcar son vin tanlèu qu’èra l’autòne, quora lo Haut-Peís divèva aténder lo primtemps. Aquò’s a l’origina de l’anciana rivalitat entre Lengon e Sent Macari.

Aquò’s a la fin de l’Atge Mejan que la viticultura se desvalompèt dens lo ‘rèir-peís. Apui, graças aus marshands flamencs, la produccion se diversifièt au XVII^e siègle ; los vins doç vinguren prisats.

Au XVIII^e siègle, los vins de Gravas e de Medòc vinguren famós. Lo comèrce deminguèt en Olanda e s’ubrit a la mar dau Nòrd e a la Baltica, amèi a l’America.

Après la crisa dau mau blanc, tornèt la prosperitat entre 1855 e 1880 ; la vinha s’espandut au detriment daus bòscs en Blaiés, Libornés e Entre-duas-Mars, mès remplacèt tanben la landa sus la part gausha de la Garona.

La permèira delimitacion oficiala de la region viticòla de Bordèu (Medòc, Gravas, Sauternés, Semelion e Còstas) data de 1911 ; malurusament, lo Haut-Peís estut escartat arbitràriament. Les AOC furen introduïtas en 1935.

Aquò’s tanben dens les annadas 1930 que survingut la crisa viticòla, çòn que provoquèt daus abandons de vinhas dens lo cochant e lo meijorn de Gironda – mès un acreishement dens lo livant e lo nòrd.

Pòdem conclúser sus la granda varietat de paisatges viticòles en Gironda : paluds, aluvions de gravas, costaus calcaris, vastas estendudas limonosas o sablosas. Les joalas – culturas fruitèiras e casalèiras intercaladas – contribuèvan tanben a ‘quira diversitat, mès dispareishuren au debut dau XX^e siègle.

Contrat de maridatge gaunit de gascon

Anuit, vau parlar de mons aujons. Perqué ? Perçò qu’èi trobat un contrat de maridatge demb mòts gascons. Qué de mèi normau : èra en 1779, en Medòc.

 

Contrat de maridatge, donc, lo 6 de heurèir 1779 a l’Esparra, per davant mèste Jean Tartas.

La familha deu nòvi es de Sent German d’Estèlh, e la de la nòvia es de Sent Arlòdi.

La nòvia e sons pairs pòrtan : (…) trois touailles (1) (…) un sarpaut (2) (…) La mair deu nòvi, era, pòrta : (…) une marre (3), une pelle ferrée (4) (…) une bigotte (5), (…) un achot (6).

(1) sembla estar « nappe ».

(2) « petite serpe », bien solide.

(3) « houe » (mès en haut Medòc) ; senon « pioche ».

(4) pala herrèira = « bêche » (mès en sud Medòc) ; ferrèia en Medòc tanben.

(5) « houe » (mès en sud Medòc).

(6) « hachette », simplament.

 Lo notari divèva venir de sud Medòc !

Arcuelhença a Mos de Lamirand

Canonge Pascal BADIÒLA, mai 1941. Discors d’arculh a M. Lamirand, menistre de la Junessa deu gobernament de Pétain.  « La Republica avèva tròp cercat a destruíser las lengas de França autas que non pas lo francés. ‘Quò’s aquò qu’explica qu’i aujut felibres, e non deus mendres, que cerquèren l’apoi de la dreta, roialista e maurrassiana. Entau, quòra lo mareishau Pétain prengut lo poder, saludèren demb entosiasme son avenament. Lo mareishau avèva hèit promessas. Lo menistre de l’instruccion publica n’èra donc pas Georges Ripert, frair deu celèbre felibre provençau ? Elàs ! Pétain tingut briga sas promessas. Apui n’èra pas estar maranhan de s’apoiar sus un gobernament que viren bienlèu qu’èra reduïsut a l’impuishença , e que comprenèvan que totas sas decisions podèvan sonqu’auger un caractère provisòri ? Fau díser tanben que lo « petainisme » de certèns felibres tenèva tanben a lur engatjament politic personau d’un bòrn, a simpatias de combatents de 14-18 per lo « vencur de Verdun » d’un aut bòrn. »

Mossur lo Ministre,

Grand mercés de la visita agradiva qui hètz a la nòbla pròvinça de Biarn, ua de las mei bèras de França.

Ací autorn de vos, qu’ei lo mei beròi flòc de flors de la nosta tèrra, la joenessa biarnesa qui’vs hè arcuelh d’aunor.

Qu’ei sustot per’mor d’era qui vienetz.

Qu’avetz lo perpic de véder quin se compòrta entà l’encaminar hens la via deu tribalh, de la valentia e deus devers de la vita. Sabiatz que nosta volentat e la vòsta caminan a ua.

Tanben qu’avem espudit la posoeria qu’aqueths pòliticiens afronturs qui n’an pas sabut guardar la hortalessa deu peís, ni horgar las engibanas de guèrra, ni guinhar per dessús las termièras deu lhevant. Per aqueths enganaires, la França qu’ei devienguda ua prauba causa, sutgèt de pietat davant l’univèrs. Per aqueths, qu’avem a patir ua tarribla esprava. Mes Diu ne’ns a pas desbrombats. Autescòps la Patria qu’esté autant abladada e herida : qu’avom lo miracle de Jana d’Arc. Uei tà suportar noste malur, la Providença bona que’ns envia lo marescau PETAIN. N’èra pas briga copable de la nosta des.hèsta, aqueth gloriós soldat : Au crit d’ajuda de la Patria escanada, que s’ei quilhat, atrevit e fièr com aus dias de Verdun. Digatz-l’i, si vos platz, a noste capdau sauvador, nosta reconeishença, e noste amor fidèu ; digatz-l’i que la joenessa deu Biarn ei tota atroperada darrèr d’eth, autorn deu drapèu. La França non pòt perir.

Presents, los pè-terrós de la paisaneria qui demoran fidèus au casalar. Nòble paisanís !…

Presents, los obrèrs de tot escantilh qui tiran la rishessa de la madèra natra.

Presents, los estudiants valents qui afèitan l’esperit, e aborreishen dinc a l’estrangèr los arrais de la claror francesa.

En noste còr boreish l’arseish deu vin de Jurançon. Que haram nosta valentia coraluda com los cassos de Biarn, nostes braç autant endurcits que los pics de la montanha ; que volem caminar los uelhs de cap a las estelas, clarejants de la lustror deu cèu, e portar lo front mei haut que lo capèth deu pic d’Aussau, qui’ns guinha deu som de la termièra d’Espanha.

Atau equipats, òc-ben de segur, que vam rebastir la maison FRANÇA, e qüand sia aplomada de dret, enclaveram, sus la mei hauda pèira  deu lindau, lo fièr devís de noste viscomte Gaston Febús : « Tòca-i si gausas ! »

Sivant M. Grosclaude, La Gascogne, Témoignages sur 2000 ans d’histoire, Per Noste, Ortés, 2006 reed.

Arrèst de la Cort Major

Tèxte biarnés de 1643, botat en grafia normalizada. S’agís d’una verificacion de virginitat.

XXIVe de genèr, enter Arnaud de CUPIT deu lòc de Gavaston e Bertomiu deu Ber (Vèrn?) deu medish lòc.

EN FÈIT : Lodit CUPIT a declarat que los mesprètz que Bertomiu avè deu contrat de maridatge passat enter la hilhòta eretèra deudit CUPIT e Joanon hilh deudit Ber, après s’estar prometuts en maridatge, dat la promessa de har esposalícias lo terç mes permèr vienent, qu’aqueth temps passat e vist lo hredoliquèr deusdits Ber, pair e hilh, qu’a dat au soberdit CUPIT d’aperar en Cort a las fins de ne plus retardar las esposalícias demandant que sian hèitas dimartz prosmar vienent en la glèisa de la parròpia on sa hilhòta se trobarà vestida de blanc e flocada a dètz òras deu matin, fauta de que lodit Ber sia condamnat en mila florins de domatges, interèsts e despens.

D’auta part, Bertomiu deu Ber present, a declarat que Joanon, son hilh, avè granas resons per non préner a molhèr ladita hilhòta eretèra deudit CUPIT, que s’èra apercebut que bèth dimenge matin, en guardant las vacas, lo long deu costat de Gavaston, la hilhòta deu Ber s’èra leishada barrejar sus l’èrba per un joen mossur com si volèn har au truca-melic, que tau infidelitat au son pretendant qui ei de maison aunèsta seré de cornalut prejudici a soa reputacion, per que sos parents lo renegarén.

Per consequent, eth demanda,entà saber si la pèça noviau de ladita hilhòta ei estada desgauchida e desmantibulada, que sia visitada per qüate matronas deu lòc de Morlans qui solas at coneisheràn en las fòrmas acostumadas, rendudas qui seràn au lòc de Gavaston, en l’ostau de la hilhòta eretèra de CUPIT entà procedar a l’averament, vista e examinada la pèça noviau de la hilhòta eretèra de CUPIT, per, si lo cas ei, anullar lo contrat passat e condamnar lo soberdit aus despens.

NOS, los dotze Barons, sedents en la domenjadura deu lòc de Vesin(h?), audidas l’ua e l’auta partidas, abans díser dret, averat per qüate matronas deu lòc e vila de Morlans e qui’s seràn portadas en l’ostau aperat CUPIT, au lòc de Gavaston on ei la hilhòta eretèra deu CUPIT, serà hèit averament de l’estat de la pèça noviau de la hilhòta eretèra, en tau fin que, sus çò qui seré vist e reportat per lasditas matronas, per nos sia hèit dret a las partidas aishí que de rason, despens reservats incò lavetz.

Açò repòrtan las matronas : NOS Jana Anfrèra, Arnauda Fossoton, Bernadina Lagualheta, Bertomila Condoret, matronas deu lòc e vila de Morlans, per mandament de la Cort Major, sedent au lòc de Vesin(h?), nos èm transportadas au lòc de Gavaston, en l’ostau deud. CUPIT, on arribant audit lòc, avem trobat la dauna Arnaudina deu CUPIT qui hielava devant la pòrta, a la qüau avem demandat on èra sa hilhòta eretèra ; era nos a responut qu’èra au solèr fens [hens] son lheit. Autanlèu, nos avem avitat nostes cièrges e qu’èm montadas au solèr on avem trobat au lheit la hilhòta, lo ridèu estremat e lo mandament de la Cort mentavut, avem arrecomandat a la hilhòta d’arrevirar l’apriga, de’s botar l’ua cama ençà, l’auta enlà de tau manèira que sa pèça noviau de plan se presentasse, a çò que la hilhòta a aubedit. Lo tot examinat e sens mautocassejar, avem reconegut que los peluchòts de la dita pèça noviau èran arrevirats, lo viravidau desviat, lo mantelet espaparit, çò qui nos a dat a conéguer que i avèn hodilhat e que la pèça noviau èra desgauchida e desmantibulada.

En fe de que, NOTUM SIT, que la Cort Major, vist lo reportat per lasditas matronas, de lasqüaus las paraulas non pòdin estar que vertadèras, per çò qui coneishen plan çò qui’s sèg deu jòc de truca-melic, decida de prononciar que lo contrat de maridatge entre Joanon de Ber e l’eretèra deu CUPIT ei e serà anullat, que cada partida se maride dab tota auta qui volha, los despens compensats.

E los Barons an signat.

Dens las tralhas de mons aujons !

Lo genealogista sap que la via pòt li reservar quauques amusaments.
L’an passat, – a Bordèu – damorèvi ruia Kléber, on viscut en 1917 la mamè de la mamè de mon papè, qu’avèva pas lunh de 80 ans. E adara, damòri ruia Fonfrède, on neishut la rehilha d’aquesta – donc la mamè de mon papè -, Jeanne HORGUES (neishuda Augé). Cada jorn, travèrsi la ruia Lafontaine on trabalhèva pus o mens coma gobernanta dens una familha de peishonèirs aisats ; e per anar préner lo tram, preni la ruia Georges Rioux on vivèva après la Liberacion, avant de partir s’establir a Marcilhac. Per çò qu’es deu papè, trabalhèt pendent l’Aucupacion coma aprentit mecanician dens un garatge cors de la Sòma, tot a costat tanben, donc ; e quòra èra drollet e que carguèt la gala (la ronha), angut a l’espitau deus mainatges qu’es, ec sàbetz benlèu, l’ostalàs sus la plaça de l’estacion Bergonié. Mès ‘quò’s pas lo tot… rebombissi ! Èi un « re-oncle » a la mòda de Bretanha, ingeniur, qu’instalèt, ce disen, lo prumèir microscòpe d’aqueste institut ; sa fimèla, aprenent que la trompèva damb una secretària de l’institut, se gitèt dens la Garona desempui lo quai de Brazza.
Dens lo mème quartèir, ciutat Grateloup, Simiot, ruia de Bèglas, ruia Dublan, ruia Mercière, ruia Eugène Ténot, andròna Salé ; e en faça (quartèirs Sent-Miquèu e Senta-Eulàlia), ruia Magendie, ruia Moulinié, ruia Senta-Caterina, ruia Andròna, ruia Camille Sauvageau, ruia Bergeret ; mèi lunh encara, ruia Charles Marionneau o ruia dau Palais Galian… ; Talença, Gradinhan, lo Boscat, Vilanava, Aisinas, Brujas,… esturen autant de lòcs de via deus membres de la familha de mon grand-pair maternau.
Sons quate grand-parents aujuren cadun lur istoèra, que s’acabèt a Bordèu, solide. (o a Talença !)
1- Un maçon de la Cruesa e una Corresiana se rencontrèren a Bordèu on se maridèren en 1864 ; damorèvan sus la plaça de la Victòria, on se tròba adara lo bar « Theatr’Ô ». Aquò hit lo prumèir papè, Jules BALLOUX.
2- Dus bas-medoquins (de Galhan  e Sent Arlòdi) se maridèren a d’Aisinas en 1871. Eth èra vailet en çò de M. de Riunègre (cresi). S’establiren a Bordèu pusqu’i neishut lur hilha, Blanche DAUDANIEU.
3- Un vailet de pairs aragonés e una gojata deu Baish Ador se maridèren a Talença en 1895 – avèvan dejà aujut dus dròlles, dont Ferdinand HORGUES.
4- Un talhur de pèira deu Brageiragués e una gojata deu Bassin se maridèren a Bordèu en 1881 (o 82 ?) : aquò balhèt, donc, Jeanne AUGé. Ladita Bogesa vivèva a Bordèu desempui las annadas 1865. D’aqueste bòrn, i aujut una descendença de dockèrs e de recardèiras.
Brèf, som en plenh còr deu Bordèu popular deus XIX e XXe siègles.
Bon desser !

An tirat (novèla de Lydie Balloux)

…An tirat. Apui lo silenci… Aqueth divendres 24 d’octòbre 1941, dens una esclercida deu camp de Soge, los fesilhs t’an balhat l’atge de tas darrèiras fotografias. Èi deu mau en d’imaginar la bala morturèira  penetrant ta carn per m’empachar un jorn de te díser que t’aimi. Avèvan besonh d’otatges a fesilhar e tas opinions t’an desservit ; jamèi fadré morir per idèias ! Vodrí tornar hèser l’istòria, sonqu’aquera, sonqu’aqueth bocinòt que me vai pas… Vòli qu’èstis una lènt que hèsi revíver, 1904, sus la cantalèira de proessas tecnicas, industrialas, medicalas. Reapareish una Prumèira Guèrra mondiala, batalha on los enjòcs mèi que las entradujas incitan a préner partit. Jan, ton frair l’ainat, mòr dens aquera satre monstrositat. Qué hèi, ditz-me, de pèrder son frair de vint-e-un ans quòra ne’n an quinze ? Qualas medalhas o quaus boniments bavilhós poirén estompar çò qu’a boishat aqueste frair ? Viri la hulha tot tuishau sus ta prima siloeta dishant córrer shens bruit una part d’era, aquesta hont salada que ditz la via trencada. Fau avançar… Dejà la vintena ! Escamisat, lo peu esgrissat, pris dens l’accion, sonrises a l’objectiu. Ton èrt de «l’ancian temps» m’assolida que pòdi pas te crotzar dens la rua.  Egau, ton ulh es aquí, qu’ec desmentís, esberit, un petit amusat, energia pura dens la nina. Un quauquarrés de modèrne que despassa lo cadre de la fotò coma se volèvas sautar dens mon siègle. N’anguis pas tan viste, per me dishar tròp lèu ! As encara temps de rencontrar aquesta petita moreta corta de vista, demb los ulhs blus. Profitas-en, d’aquestas minutas que disen  preciosas, que saben hugir en arrèir. Aimas ta Gironda, ton quartèir ‘quò’s un país que vodràs defénder. Ta curiositat es puishenta mès las longas estudas ne hèsen pas minjar de tira. Carrelaire, apui emplegat dens la fabrica Tobler au mitan deus sènts de shocolat, ès valent, tons braç te balhan un mestèir, revinguts, un hoguèir, una securitat… una securitat, dinc a d’aqueth jorn, aqueth faus pas de l’Istòria, aqueras crotz gomant l’umanitat, aqueras crotz que quites dròlles pòrtan. Es que saben que possèdan lo poder de me privar d’un grand-pair ? L’anar deu temps va t’aublidar, trabucaràs sus tas conviccions. Aquera clamor d’Èst, aquera esperança deu nombre que se sarra los cobdes, shens distinccion de rishessa, de classa, aqueth avenir en quau auràs enveja de créser, fadrà bien i véser una marganha en quauque lòc. Pusque tots los òmes se son pas encara balhat la man, pusque tant d’òmes se paran encara lo punh. Tas mans d’obrèir. Tons hilhs vinguts medecin e ensenhant. Apui jo, me cresent artista ! Èstis indulgent cap a jo que coneishuri pas la hame, amèi se me tròbas pas prampó prosaïca a d’auger besonh de sauneis, de musica, de ríser, de poesia, de gormandisa. E de color. Aquí, dens aqueras annadas trenta-quaranta, un vent de pegaria negra cor capvath lo monde. Dens ton mitan obrèir, t’investisses, descobres l’engatjament politic e participas a las chaumas de 36. T’interèssas a tot, lugisses Zola e Mein Kampf, revirat en francés. En julhet 39,  vènes tesaurèir generau deu sindicat deus shocolatèirs, mès vaquí qu’en aost, jornaus e revistas comunistas son interdits. Treitarèi pas de politica. M’i aventurarèi briga, n’ec saurí gaire. Parli sonque d’amor trahit per la guèrra. La guèrra ‘quò’s una lutz sonque preus que la perduren en eths. Lo monde teish sa tela au mièi de las guèrras que vènen deu hons deus atges ; nat lòc sus tèrra ne’n es de vrai privat. L’Òme, aqueth grand desrasonable, se planh de se’n anar au front coma se’n van au trabalh un diluns matin e pertant… n’es pas aquò una petita montada d’adrenalina que surgís aquí ? Un possible espaci de sauvatjaria sonqu’a d’eth ? Una part de mèi d’excitacion, se’n anar cap a un inconeishut on poirén quasi tot se permèter ? Interdits legalisats per una armada, regulara o non, per s’acordar d’aperar explèit çò qu’es sonque murtre. L’espaci sembla cada jorn mancar a l’òme que’n aublida d’arrestar son pas, d’arrestar son braç, per miralhar las estelas shens voler tanlèu las possedar. Considèra coma son dever d’estamplar son poderòt  mortau lo mèi lunh que pusqui, lo mèi viste que pusqui ? Èi, per me ratrapar a quauqua esperança, clishats que me disen  qu’urosament, l’òme sap encara se trahir en dishant escapar sa doçor, sa trendessa en gèstes espontanats, fau créser un chic en l’òme…

Setembre 1939. La guèrra. Un decret prononça la dissolucion deu Partit comunista. Mobilisat, coma as dus junes mainatges, ès enviat en resèrva a tocar la Mediterranèa. Dròlla de guèrra. Bòrn de mar, error vacancèira, lonhten front : pòden créser que vas entau esvitar lo dangèir ? Illusion ! 1940 vei la desbacla, l’exòde deus refugiats se gitant sus las carrèiras au mitan deus sordats. Pas question de te rénder e de trabalhar preus Alemands nazis. Desmobilisacion. Bordèu es bombardada, i tornas e retròbas ta familha, ton emplec.  L’estiu 40 anonça las restriccions. Los estòcs alimentaris e vestimentaris s’estarissen. Lo pan, preciós dinc a la darrèira brigalha, compta totjorn talhas tròp finas, ò sabes, ton hilh minjarà mèi tard pan damb tot, damb pastas, ris, un jorn shens eth li serà defecile, coma l’aima aqueste pan ! Ta fimèla aprèsta cafè, decoccions d’aglands gresilhats barrejats demb shicorèia. Tons dròlles passaràn de J2 a J3. Tocats-colats, sos-marins e blocús dens lo pòrt de Bordèu. Acabadas las bananas, sorça de magnesium. Los esclòps  remplaçaràn los godilhòts usats e las bòtas hèsen la lei. La mauhisença rènha. Comunista e sindicalista, difusor de L’Humanité, ès reperat per la poliça talencesa coma un «agent de propaganda dangeirós per lo regime» e fishat aus Rensenhaments generaus. Setembre 40, anonça deu comandament alemand : « Los otatges son abitants deu país, que garentissen de lur via l’actituda corrècta de la populacion. Lur sòrt es atau entre las mans de lurs compatriòtas. » En decembre 40, a la seguida d’una aumentacion de distribucions de tracts, hèses partida deus òmes que mauhisan d’auger un ligame damb aqueths evenaments, e las autoritats t’arrèstan. Ès menhat au centre de sejorn susvelhat, 24 cai de Bacalan. Una enquèsta se dubre. Pendent la perquisicion a ton ostau, la poliça descobre una bròisha a la botonèira de ton mantèth. Representa lo monument presentat per l’URSS a l’Expausicion internacionala de París, en 1937. Per shança, los rensenhaments amassats dens ton quartèir estent en ta favor, ès liberat en junvèir 41. Damòras egau astrenhut a residença forçada a Talença. Ivèrn rude, inquietudas. S’avitalhar… s’agís pas mèi d’anar sonqu’au marcat deus Capucins en tram ! Gas e carbon mancan, se cauhar s’ajosta a las cuentas. Los bombardaments, visant sustot la basa sosmarina e lo nòi ferroviari bordalés, arriban generalament la nuit. Oblijan a s’acueitar a la cava devath lo bram eishentat de la serena, qu’era pòt pas s’estujar. Urosament, cada jorn, lo trabalh de l’escòla e lo de l’ostau absòrban tons hilhs. Ta bèra-mair vos rejunta. Un clan calorós, sodat dens las espròvas. Dens aquera via de guèrra e de restriccions, tons hilhs profitan maugrat tot de tons sabers e de ta trendessa. Sabes alucar lutz dens lo gris de la turmenta e pigalhar de jòia una rigor impausada per aqueras annadas marcialas. Lisi hèses véser que pòden s’acordar vacanças suu hiu d’una pausa, au quite pire d’un moment. Ton repit en familha es de corta durada. Debut de junh 41, un pòste de transformators sauta a Pessac, sabotatge ! Hèses partida deus òmes que vènen quèrre e embarrar au camp de Merinhac. Botat en sursís sus tèrra batuda. Au mitan de la lana, Pishèir- Beaudésert es shintat d’una granda barralha de bòi. Barbelats s’i ajostaràn. Aqueth centre de sejorn susvelhat, bastit en octòbre 40 sus òrde de las autoritats alemandas, es gardat per las fòrças de poliça francesa amèi gardes civius. Una sentinèla sus miradòr velha. Apèl deu desser, barradura deus crambòts, rondas, contròtles de nuit. Pòdes sonque t’abeurar a l’incertituda, las non-responsas de tons gardians a tas interrogacions. Los interrogatòris, seràn eths que los possaràn, non, cresi que n’èi gaire enveja de saber, de vrai… Los preisonèirs participan a l’amenatjament e a l’entreten deu camp, un vintenat de baracaments somaris dont aqueth deus otatges, a l’escartat. Correspondença censurada, colís e vesitors horgalhats. Quau magre resconfòrt que las raras vingudas autorisadas de la familha ! Pendent una vesita, ton hilh l’ainat, malaut, recep una consultacion deu doctor Nancel- Pénard dens la cabana on dròmetz. Damb un aiguèir per quaranta òmes, pòden parlar de propretat e de santat ? Un rapòrt de 1941 evòca las questions sanitàrias : «Lo materiau professionau es inexistent… » Locau de perruquèir, atelièr de cordonèir e de menusèir, sala d’odontologia, aqueths detalhs evòcan egau l’umanitat ; solide qu’an enveja d’i créser, los que son «en atenta»…

L’esper, una certena solidaritat, complicitats intèrnas lòrs d’evasions reüssidas, tot aquò hèi s’adaptar e suportar l’embarrament, lo carcinament a prepaus de la susvia, lo minjar mediòcre, los risques de bombardament deus Aliats. Aprenent qu’immòbles aclaupats an tapoat gents, ta fama mèi tons mainatges se ronçaràn finalament a la frièsta, pendent una alèrta, per un espectacle  son e lutz sus sòu francés, orquestrat preus Aliats, demb la participacion de la defensa antiaeriana alemanda ! Los objectius semblan lunh… dinc a que lo quartèir Sent Miquèu èsti tocat e compti sons mòrts. La familha de ta fimèla ne’n rescapa. Fau damorar fòrt, lo mèi  longtemps que se pusqui, e panar au present la mendra jòia. Los petits res montran que la via es sonque hèita de petits res, a còps redde importants. Te rasar ? Dens lo miralh, pas mèi de mus de drollet, que te manca tarriblament, aquí, dens aqueth camp on ètz parcats, on n’as pas mèi la quita possibilitat de t’isolar un chic per cedar a ta pena. Tons parents an l’intencion de vénder lur ostau. Sus un acte, es precisat que son tots dus de nacionalitat  francesa, non judius. An besonh de ta signatura. Per anar au notari, recebes una permission excepcionala e pòdes passar a ton ostau per potonejar los tons. Gents s’i tròban… vam díser de faiçon providenciala : « ‘Quò’s lo moment, conéishem los hilats, rentra dens la clandestinitat !» Esitas… insistan : aquesta ocasion tornarà pas, briga de temps a pèrder ! Lisi desclaras : « Èi promís que me’n tornarí. Van se revirar contra ma familha se dispareishi…» Las menaças contra los parents dissuadan de s’evadar. Causisses de tornar au camp d’internament au lòc de te’n anar au maquís. Preus tòns. Per qu’augin la via sauva. Aquò’s en aost 41 que ta «liberacion damb manten en residença forçada» es envisatjada dens un rapòrt de poliça… mès es transmís a las autoritats alemandas demb «avís de mantenir l’internament» ! Ta via tingré suu hiu incerten d’aqueths mòts ? En setembre 41, lo mareishau Keitel desclara : « En represalhas a la mòrt d’un sordat alemand, la pena de mòrt serà inflijada a cincanta o cent comunistas. Seràn considerats coma otatges l’ensemble deus Francés detinguts per un service alemand o francés per relacions comunistas, amèi las gents que participèren a la distribucion de tracts ». Lo 21 d’octòbre, Hans Reimers, oficèir de la Feldkommandantur  de Bordèu, es abatut suu bolevard Jòrge V. Tons companhs mèi tu aprénetz que cincanta otatges seràn executats se los autors de l’atentat son pas descobèrts avant vint-e-quate òras. Tot vai fòrt viste. Los taücs son rapidament comandats. Per pitar una lista, la poliça utilisa las fishas individualas dejà establidas au cors de las arrestacions, sufís de piaushar, de causir  cincanta òmes considerats coma «dangeirós » preu regime en plaça. Tu, membre de la cellula Vaillant-Couturier e augent aderat au movement Patz e Libertat, cumulas de segur los atots ! Esprovas aqueras impuishença, de ne pas poder blaimar lo qu’avièt aqueth drame pusqu’auré agit « per la França » ? Vai vos tuar tanben, mecanisme irreversible, per nazis mèi gendarmaria francesa interpausats. Dinc au darrèir moment, s’exèrça la pression d’un shantatge a la libertat, prepausicion de signar un papèir de renegament, de balhar noms de dirijants comunistas suspausats se trobar dens lo camp. La consigna passada ? Jamèi parlar : « Recomandacions e directivas aus militants : un militant arrestat ne diu res díser, ni a la poliça, ni aus jutges, de son trabalh e de son organisacion.» Ès responsable sindicau. Ès refleishit. Pòden comptar sus tu. Augent aprís per afisha l’avís d’execucion, familhas se renden au camp. Ès darrèir barbelats damb los auts otatges, los gendarmas interdisen d’aproishar. Veses ta fama fòrt inquièta, tons hilhs, los sònas : « Avançatz-vos egau ! Que vos hèsi lo poton ! » Gausan pas, cranhent qu’èstis sanccionat se desaubeïssen, d’alhurs los gardians repossan los qu’assajan. Te hèsen signes de lunh avant, òc, dètz mètres pòden estar lo cap deu monde… Chic a chic las familhas son evacuadas. La tona te tornarà jamèi véser. Preisonèir e otatge politic. Mon còr truca a l’envèrs deu temps. Tant de temps per bastir un èste. Annadas per lo milhorar, per consolidar, ratrapar marganhas e ponhacs, per lo véser espelir, créisher, s’esblandir. Tan chic de temps necessari per capturar una via   e la destruíser. Çò que l’òme es capable de hèser a l’òme ! Voler èster lo mèste d’autes èstes menha lunh… Qu’i a donc a compréner en d’aquera pegaria gahant lo monde dens tuarias s’adicionant ?

Ta nuit precedant l’execucion,quala es sa color ? Quaus sauneis son tons ? Te questioni e gardaràs tons secrets. Entre blu e verd, la veritat es pèrs. E personala. Víver ! Vodrí esperracar aqueth tròç de film. Lo levar autonau deus condamnats. La darrèira lètra a d’escríver. Nat poton matièir aus èstes  aimats. L’empreishament deus pas que s’anonçan per tuar. L’apèl nominau tuant tot esper, la montada forçada dens los camions militars. Lo tragèit de l’orror, deu camp de Beaudésert dinc au lòc deu suplici, a Soge. Viatge en anar simple per l’indicible, aqueth shagrin irreparable. Quala actituda an los que te vesen te’n anar de cap aus veïcules, apui marshar cap au pau ? L’èrt ven a còps mèi aisit a d’alentar après grands brams, grandas larmas per lavar las trulhadas shens nom… mès lunh de las plorairas designadas d’Egipta, coma aleugir, solatjar ? En grope, vos diríjatz cap au lòc d’execucion, sostenent los mèi junes. Èi un fredilhon aus vint ans de mon hilh e sonrisi a sa libertat. Quau visatge, quala lutz  vesen los ulhs deu temps qu’avanças ? Avançar cap a sa fin, cap a l’infenit que veiràn pas. ‘Quò’s a tu, òc qu’ec sabes, res poirà arrestar lo relòtge… lo temps vai s’arrestar per tu. N’as pas mèi de drets sus ta quita existença. Tons pas s’ajostan per lèu te sostréser a la via que t’environa. Qué vòu díser una jornada que, tot escàs començada, te barrarà dejà sa pòrta ? L’instant dètz òras, per tu, pòt pas existar aqueth jorn. Ne’n contèren, de bròias actitudas, espiadas de darrèir desfís ! Coma i créser de vrai, mèi qu’a l’angoassa que monta, la paur de la sofrença apui deu ren, l’effroi, lo voit totau cap a d’aquera bassacula deu temps per soi, lo temps que pèrd sa significacion, l’orror, lo denegament, lo desnusament, lo meishant saunei, l’ahurbiva realitat que clapa e ritz fòrt e vos hèi taisar. Lo silenci. Que s’entremèila apui s’impausa tau coma una plaga alandada. Lo silenci. Que gaha los quites borrèus a part. L’incomunicable. Lo «nondiscible ». N’es pas un film. S’avança una via.  Possada. Tirada. Per res. Bohada. Tuada. Per l’exemple. Per arribar au bon compte sus una longa lista. Per se venjar. Aquò portarà ren. A digun. La quita tèrra refusa de s’i abeurar mèi e desgòrja la color. La tèrra refusa désormais de se vestir en roge. Un prèste. Soetas pas esbarrir tons instants fragiles en espers qu’estimas futiles. Pòdes gaire saborar aqueth cièl d’autòne e los sents choncats, las gautas encara doças de mainatges van tant te regretar e se’n anar pishorrantas ! Es que cèdas, per delà una bravada-carapaça, au prihont e tarrible desesper de non-tornar, e de nuit tot au cap ? O mèi, per pas i pèrder la rason, per pas còp sec bramar, plorar, suplicar que la via te dishi pas, es que decidas pas lavetz, au tot darrèir moment, de te considerar coma un exemple, un modèle au mitan de ‘quera pegaria que vòu t’aténher ? Vòs te gardar la dignitat. T’aplicas a ne pas montrar la terror intima ? Qui ès, au hons, per gardar aquesta volentat dincas au cap ? Per pas t’aclaupar au darrèir moment. Ronças encara un sorríser dens la via, de cap aus temonhs. Corta pausa en suspension. Nat escapatòri ! E lo cant hui de ta ganurra. Lo cant cap a la paur. Los que cracan pas, los qu’an  pas lo regard dejà alhons e plenh d’una estranja certituda, entonan tanben a plenh de cap aqueth cant liberator. Lo cant se morirà pas. L’as sauvat, s’es escapat. Refusas lo bandèu suus ulhs, lo còs s’aprestant a l’inevitable, lo tent haut cap aus fesilhs. An tirat. Sui ta rehilha mès n’as jamèi poscut estar mon papè. Ta via a shambertat dens l’orror quòra lo monde shavirèva dens l’absurde. La guèrra.  L’aucupacion. L’esquia plegada. Los combats sosterrans. Minjar. Susvíver, susvíver, susvíver ! Qu’aurí hèit ? I avèva coratjós, i avèva inconscients, determinats e cas de consciença. E gents simpaticas dens cada camp ; periòda troblanta, ambivalenta. Los quites istorians semblan pas tots d’acòrd… hèsi res que constatar. D’aquera guèrra, los films an gahat çò de gloriós, los documentaris l’ignominia. Jo, me sovèni qu’ès tombat per ren dens un cunh de lana au còr d’una esclercida. La descendenta d’un «descendut». Quau irrespèct ! De tota faiçon, sabes que t’aimi. Apui lo ríser, coma lo cant, es  una libertat. Ton delit èra de voler la protejar. Ton absença es una injustiça. Ès absent, sonqu’absent. Perçò qu’as ta plaça en cròs, aquí. Los capsèirs de la memòria se sovènen. Ès anat dinc a hèser quauques pas duhòra, mès tròp lunh, entre las pajas de mons libres d’istòria, los que parlan de guèrras a jamèi tornar hèser…

Perqué un aumatge particulièr a Guy Môquet, encensar un gojat «mòrt per la patria» ? Aimi mèi ’queths darrèirs mòts traçats au revèrs d’una fotografia de tons mainatges :  «Ma darrèira pensada es per tu e mons hilhs sherits, vèni d’enténder los fesilhs, ‘quò’s mon torn, adiu, èstis coratjosa». Trenta-sèt ans. Entrat dens una legenda familhala de la Segonda Guèrra mondiala, damòras una fòrt shèra hantauma. Un heraut portant haut la color d’una rebelion contra un òrde establit sus la paur, gardant ton integritat e tas idèias dinca davant los fesilhs que, sols, t’an poscut hèser plegar. Un doç eròi au còr-trendessa per tons mainatges. Coma aurí poscut t’esvitar dens aqueth cadre tan emocionant ? Auré aujut lo
mème gost, ma via, perfum passion, s’avèvas surviscut a ‘quera guèrra ? Ton percors a confortat mon desir de luta contra tota injustiça. Mès fau se díser au revéser.