L’olom dens los país d’òc

L’olom – coma se ditz shas jo –, olme, orme, om, ome, alom… (Ulmus minor) es una esséncia d’aubre que tots ne’n conéishen lo nom, mès possedís taplan una particularitat : es redde rala a l’atge adulte. Au XXIe siègle, tròbam l’olom coma june aubròt, dens los bruishòcs o les sègas, mès los individús adultes son a considerar coma de vrais monuments naturaus.

En efèit, sofre d’una malausia mortala, la grafiòsi, provocada per un micrò-organisme (Ophiostoma novo-ulmi) que trava la montada de la saba bruta, çò que fenís pr’hèser flaishir lo hulhatge e per tuvar los oloms en mens de dus ans.

Una prumèira epidemia comencèt en 1916 en deishant prampó d’aubres adultes. Apui una segonda epidemia aujut lòc dens les annadas 1970, s’espandissent en França a partir de la region parisiana. ‘Quò’s en 1977 que la grafiòsi arribèt en Gironda. Dens aqueste departament, entre 1977 e 1982, lo volume d’oloms sus pè deminguèt de 88 % (Pinon & Feugey, 1994). Aquò’s considerat coma la pus grava catastròfa ecologica subida per un aubre en Euròpa desempui de siègles.

Dubri una parentèsa per mencionar quauquas anecdòtas ligadas a quauques oloms de nòsta campanha nòrd-aquitana, en dishant per costat Bordèu e l’Ormée (véser lo resumit de Larché, 2006).

L’olom de Biscarròce (Palain, 2010), vielh de 6 siègles, èra considerat coma lo mèi vielh de França. Es associat en d’una legenda : una goiata èra estada despiucelada ; coma punicion, l’estaquèren au tronc de l’olom pendent quate jorns e se morit de vergonha ; una corona de hulhas blancas apareishèva cada annada sus lo tronc de l’aubre – una particularitat genetica a l’origina de la legenda. En 2010, l’olom se morit, cruishit de vielhessa e tocat per la grafiòsi.

L’olom de Sent Avit de Solètge (Larché, 2006), de quasi 4 m de torn e 28,70 m de haut, es plantat en d’un canton, sus un cimòt, au lòc de Rauly. Dísen qu’es un d’aqueths aubres de la Libertat plantats entre heurèir e mai 1848 après la Revolucion d’Heurèir. Sa resisténcia a la malausia es esmiraglanta, au punt que ne’n hasren barbats per cultivar una linholada resistenta au Cemagref (adara Irstea) de Nogent-sur-Vernisson (Loiret).

L’olom de Menaut, a Cerons, conta sons sovenirs dens un poèma en gascon garonés de Fernand Masson dit « Florimond » : Ètz arribat tròp tard pr’enténder mon istoara / Poèta, sui ta vielh ! Dejà dempui longtemps / Cada jorn hèi partir causas de ma memoara / Cada mes, oblidar quauques evenements. / Bien sovent dens la nuit quòra tot dròm tranquille / Me crusi lo cervèth per me ressovenir / Mès ‘quò’s deu temps perdut, la nuit se passa e fila / Lo passat tot brumós pòt pas me revenir. / I a ta longtemps que sui apitat sus la bola ! / N’avèvi que trenta ans, quòra lo rei Enrí / Aqueth rei, sàbetz bien, qu’aimèva tant la pola / Au mitan de sa cort vengut passar pr’ací. / Èri dret coma un i ; dissut a Marguerita / En me montrant deu dit : « Reine, ventre-saint-gris / Qu’il est donc beau cet orme ! On peut jurer petite / Qu’il n’a pas son pareil de Pau jusqu’à Paris ! » / E les gents de Menaut, entendent Enric Quate / Se sentíren lavetz l’amor-pròpe flatat / Levèren tots la man de ne jamèi m’abàter / E la haisha e l’hauçòt m’an totjorn respectat. […] Passi mon temps adara a parlar demb mon vente / L’èi curat coma un pifre e vènen i portar / Les grolas, los pad’rons, quauqua grilha impotenta / Brèf, tots los vielhs obgèts que son bons a gitar. […] Demandi pas encara a hèser lo grand saut / Pòdetz dens l’Armanac Garonés ec escríver / E remerciar per jo lo monde de Menaut. / E valà çò qu’es hèit. Ma Musa te repèta, / Vilatge de Menaut, çò que l’olom m’a dit. / E pr’acabar, se vòs lo conselh deu poèta : / Respècta ton olom coma un aubre benit !

Mèi au levant, Ubaud (2017) cita d’autes oloms istorics, coma lo de Sant Maurici Navacèlas (34), lo de Vilaseca-Landa (11) o mèi lo de Sant Pèire d’Estripians (48) demb 5,90 m de torn (classat aubre remarcable). Shafrats « Sully », serén estats plantats a la demanda de Sully davant de glèisas en signe de reconciliacion entre catolics e protestants. E un aut usatge en Provença èra lo que seguís : « quòra l’aviá un òume espectaclós, sus d’una plaça, ‘m’una bauma au dabàs, de la fisar a-n-un pegòt (cordonèir) ».

Mès tornam a nòstes afars toponimics. Pòdem dejà mencionar un quite nom de parçan, la Lomanha, que vingré belèu d’*alomanha, drivat collectiu d’alom. D’alhors, aquestas fòrmas en a- (mèmes se son presentas en Gasconha meridionala : cítan en biarnés alomèr « bòsc d’oloms ») son sustot tipicas de l’Armanhac, deu Neraqués e deu Vasadés. Atau poiram citar : les Aloumats (47), Laloumet (47). La varietat landesa/armanhaquesa aulom, rala, es representada per Lauloum (40) e Laouloumet (32). La fòrma olom qu’utilisi se retròba dens los parlars garonés, vasadés, neraqués, landés : Louloum (40), Louloumet (33, 47), Baconnes de Louloumet (47), Prades de Loulouma (33) ; la majoritat d’aquestes toponimes se tròban dens la ribèira de Garona. Fau remarcar que los toponimes en -et son pas forçadament diminutius (latin -ittum, femenin gascon -eta) mès collectius (latin -etum, femenin gascon -eda).

Soent, tròbam de drivats d’om(e), coma lo nom de la comuna d’Omet (33) (Boyrie-Fénié, 2008). Pòden préner un sufixe simple [Houmère (65), Houmères (09)] o doble [a las Houmarettes (32), Loumadère (32), Loumarède (30)]. Lo cas de la comuna de Méracq (64) merita d’estar sinhalat, perque s’agiré d’una meishanta compreneson de l’omerac « lo bòsc d’oloms » (véser p. ex. Grosclaude, 1991) pusque de fòrmas ancianas èran Lo Merac e Louméracq, encara que la mèi vielha fòrma estussi Meirac (çò que pòt vèner d’un nom de persona gallò-roman) ; lo sufixe -ac es atipic per un collectiu vegetau. Lo nom de l’aubre pòt tabé se trobar non sufixat : les Houmes (33, 17, 16), les Oumes (16, 17, 43), lous Houmes (81), les Houms (81), les Oums (34), lous Houms (48), lous Oums (48), Val d’Houms (11), Clot des Houms (82), Terres des Oumes (16)… ‘Quò’s interessant de trobar dens les Charantas, a costat de les fòrmas d’oïl l’Houmerée (17), Terres de l’Oumerée (17), aquestas fòrmas d’òc en -ada e en -eda : les Oumarades (16), l’Oumade (17), Vallée de Loumerède (16). A prepaus de sentongés, fau saber qu’a les Essentas (33) empleguèvan lo mòt umèu, drivat de l’oïl umeau per lo marotin (parlar de la Petita Gavacheria).

‘Quò’s fòrt possible d’i restacar los toponimes shens -u- : au Homs (32), les Homs (11, 12, 34, 46, 81), Homs (34), Oms (81), Camp des Homs (47), le Champ des Oms (11), Coumbo des Homs (11), Travers des Oms (34), Village d’Homs (30). Retròbam d’alhors en Rosselhon Clots dels Homs, Colomina d’Oms, Jasse d’Oms. N’èi pas cercat d’eventualas variantas deu tipe Ons perque una requèsta sus https://territoires-fr.fr auré sortit tròp de responsas shens rapòrt !

Medissa causa per los toponimes deu tipe Homme, nombrós, que son en realitats òumes/omes : le Plan de l’Homme (34), Col de l’Homme Mort (26), le Port de l’Homme (33), e bèth-arremat d’autes…

Vegem adara la fòrma olm(e), pus pròisha deu latin ulmus, mèi orientala pusqu’es presenta sus una banda que travèssa los país d’òc per lo mitan, e redde abondosa. Dens la macrotoponimia am Lolme (24), Olmet (63), Olmet-et-Villecun (34), Laroque-d’Olmes (09), Villeneuve-d’Olmes (09), Saint-Martin-des-Olmes (63). Dens la toponimia auram : l’Holme (43), l’Olme (07, 42, 43, 63) l’Olm (30), Lolm (46), les Olms (11) Holmes (43), les Olmes (30, 63, 42, 69), Bois de l’Olme (43), Camp de l’Olm (30), Champ de l’Olme (43, 63), Pech de Lolme (46), Pont de Lolme (07), Ripe de Lolme (43), sous l’Holme (43). Los toponimes collectius, au segur, se tròban a braçats : Causse de Lolmière (46), Olmière (81), Olmières (11, 81, 82), les Olmières (30, 81), l’Holmède (30), Olmède (82), Lolmède (46), Lolmade (46), Lolmadel (82), Lolmel (46), Olmet (12, 15), Lolmet (46, 82). Auratz belèu notat que dens tots los cas precedents, s’escriu ol- ; mès i a tabé toponimes que correspónden mèi a la prononciacion, a saber : l’Houlme (07, 30), l’Oulme (06), Loulm (31), Loulme (47), les Oulms (81), les Oulmes (43), l’Oulmet (81), al Oulmet (82) qu’es una faussa trencadura, l’Oulmière (81), Loulmaire (47), Loulmède (24, 47, 82), Loulmière (46), Pâtural de l’Oulme (43), Combe d’Oulmet (07), Combe de Loulmède (46), Combe de Loulmière (81), Combes d’Oulmière (81), Puech d’Oulmière (81).

E se prénem enfin la fòrma orm(e) – am tabé remarcat una fòrma femenina dens los departaments d’Arièja e d’Aude –, pòdem citar : l’Ourme (04, 06, 24, 33, 81), les Ourmes (09, 33), Ourmes (09, 31), Lourme (47, 04, 09, 11, 24, 63), Lourm (09), l’Hourm (31), l’Hourme (33), Campdelourme (47), Camp de l’Ourme (09) e Champ de l’Ourme (04), Cami des Ourmes (47), Cap de Lourm (09), Clot des Hourmes (05), Clot(s) de l’Ourme (47), Coulet de l’Ourme (04), l’Adrech de l’Ourme (04), Lafon de Lourme (33), Pessos des Ourmes (47), Plantey des Ourmes (33), Prés de l’Ourme (33), Rec de Lourm (09), Serre de l’Ourme (05), Soula de Lourm (09), Vignes de l’Ourme (31), lous Ourmes Viels (48), Ourme de la Bentaloune (47). A véser cap de l’orm, clòt de l’orme, la font de l’orme, ne’n pòdem deduíser qu’oloms solets servèvan a reperar d’elements deu paisatge… en d’una epòca alunhada que la grafiòsi èra pa’ncara arribada ! Lourme Long (47) es curiós mès ‘quò’s belèu una faussa trencadura d’*ormelon. E demb los sufixes costumèirs : as Ourmats (82), les Ourmats (46), Lourmade (81), Lourmado (11), las Ourmades (47), les Ourmades (82), l’Hourmet (09), Lourmet (11, 24, 31, 46, 81, 82), as Ourmets (31), l’Ourmède (31), Lourmède (31, 47, 82), Lourmédo (81), l’Ourmetto (31), Lourméto (09, 11), Lourmette (31), las Ourmettos (11), les Hourmettes (31), Lourmiat (33), Lourmière (81, 82), Lourmièro (81), Ourmières (82), les Hourmières (81), Lourmasse (46, 82), e pus originau les Ourmeyroux (24). Quauques còps lo grope -en- s’introdui : l’Hourmenet (15), Lourmenat (33). Mèi rale es lo correspondent provençau deu francés ormeau : l’Ourméou (06).

Per conclúser, l’olom es bien present dens la toponimia d’òc (e d’alhors : Peitau, Charantas, Daufinat, Forés…) maugrat son abséncia de visibilitat dens lo paisatge d’anuit.

Boyrie-Fénié B., 2008. – Dictionnaire toponymique des communes, Gironde. CAIRN/InÒc, Pau, 408 p. + 1 CD.

Grosclaude M., 1991. – Dictionnaire toponymique des communes du Béarn. Escòla Gaston Febús, Pau, 416 p.

Larché J.-F., 2006. – Les promesses de l’orme de Saint-Avit-de-Soulège. Les Cahiers de l’Entre-Deux-Mers, 73 : 6-7.

Masson F., 1980. – Histoires, dichudes é countes gascouns dou Garounés, vol. 1. Maumy-Aristégui, La Rèula, 305 p.

Palain M., 2010. – L’orme légendaire de Biscarrosse. Sud-Ouest, 28/08/2010 [en linha sus https://www.sudouest.fr].

Pinon J., Feugey L., 1994. – La graphiose de l’orme : une maladie dévastatrice à causes bien identifiées. Revue Forestière Française, 46 (5) : 422-430.

Ubaud J., 2017. – Des arbres & des hommes. Architecture et marqueurs végétaux en Provence et Languedoc. Edisud, Sant Romieg, 364 p.

https://apps.atilf.fr/lecteurFEW/index.php

https://territoires-fr.fr/lieux-list1.php

Publicat lo 08/08/2019.

Le silvicultura naturala qu’es aquò ?

Interview de Jacques HAZERA publicada dens Lo Sarmonèir n° 18 (martz 2013)

 

Lo Sarmonèir – Ètz vice-president de Pro Silva France e fondator de le Sylviculture Naturelle et Continue © : de qué s’agís ?

Jacques Hazera – Pro Silva France es una associacion de forestèirs dont estèt creada en 1990 e dont hèi le promocion d’una silvicultura pròisha de le natura. Le Sylviculture Naturelle et Continue © es una adaptacion a les constrentas localas (massiu landés, sòus praues, climat ruche, esséncia pionèira, abitudas especificas deus pinhadèirs landés) deus principes de Pro Silva. Aquò’s en 2009 que Didier Müller (expèrt forestèir girondin originari deu Jurà, mòrt accidentalamens en aost 2010) e jo mème concebórem e botèrem au punt aquira adaptacion, au lendeman deu passatge de le ventena Klaus. Aquira adaptacion repausa en fèit sus chic de causas : en gròs, s’agís sonque de portar divas modificacions simplas a les abitudas landesas. Le permèira modificacion consistís a privilegiar le regeneracion naturala (en le pervaucans a chic de fres), e le segonda consistís a realisar aquira operacion quauquas annadas avant le pica rasa deus adultes. Divas autas preconisacions complétan aquith cambiament :  l’abandon deu despressatge mèi l’aubertura d’un paredatge large. Las consequéncias tecnicas mían en d’enòrmas milhoracions tant economicas (milhora rentabilitat), com tecnicas (bòi de mèi bona qualitat), ecologicas (milhoracion deus ecosistèmas, conservacion deus abitats), sanitàrias (milhors equilibres) o paisatgèiras. En resumit, lo pinhadar se pòrta milhor e los forestèirs tabé. Puirén díder que s’agís de « trabalhar mens entà ganhar mèi ! »

LS – Dídetz los pòplaments barrejats represéntan una de les solas solucions perennas en matèira de pinhadar. En qué consistíssen ?

JH – L’abarrei de les esséncias es en efèit primordiau per le perenitat deus ecosistèmas. Sàben per exemple que, gràcia a substàncias aulentas, le preséncia de bòis blancs bota los pinhs a l’empara de les atacas d’escolites, que les perringlas dont nídan hens los cassis hècen demingar les populacions de « gataminas processionàrias », o que los vèrns an le capacitat d’assanir tèrras molhadas. Tabé, le simpla preséncia de hulhuts permet d’adocir l’umús deu pinhadar e de’n milhorar chic a chic le fertillitat. S’agís pas forçadamens de grands aubres hulhuts : modèstes sutgèits persamiats per ‘cí per ‘quí son dejà frem benefics per le pèça. Lo mèi sovent, sufís de reduíser los entertens entà qu’un abarrei espontanat s’instali (taudins, cassis, castanhèirs, mès tabé senguin, sauç, jaugas…). Amèi d’aquò, per fin qu’un ecosistèma sigui robuste e resilient, fau que sigui complèxe, çò qu’es solide lo cas deus abarreis per rapòrt a nòstes pinhadars dont son monoculturas. Enfin, i a pinhadèirs dont s’eishéntan en credens le silvicultura deus puplaments abarrejats qu’es tròp complèxa, mès existís, per los gestionar, solucions frem simplas, frem eficaças, e bon mercat.

LS – Maugrat sa toxicitat e son caractère invasiu, quaus son los atots de l’arcacià, dont ètz un fervent partisan ?

JH – A ma coneishença, le toxicitat de l’arcacià concèrna pas dirèctamens lo pinhadèir (toxicitat de les fabacèias per ingestion de les granas… çò que vau tabé per los pesèus, les mongetas o les havicas !). Lo caractère invasiu de l’arcacià es mens violent qu’aquith de frem auts colonisators (ailanta, cerilhèir tardiu, bambó, « travassa-camin
deu Japon », bossalon asiatic…). Per exemple, l’arcacià coloniserà jamèi tèrras prauas. Aquò dit, a l’avantatge de milhorar le fertilitat deus sòus suus quaus s’instala. Aquò’s bien tròp tard anuit, au XXI^e siècle, entà s’encoentar de lemitar l’expansion d’una esséncia dont, en qüate siècles, s’a dejà probanhat per tota l’Euròpa, e dont pòden anuit considerar com perfèitamens aclimatada. L’arcacià a tabé mantas autas qualitats : aquò’s un aubre mellifère frem reputat ; fixa l’azòte atmosferic, dab le garantia qu’aquith
azòte se retroberà pas hens les napas freaticas devath una fòrma poluanta (nitrita,…) ; aufre una remuneracion superiora en d’aquira de frem autas esséncias (notadamens lo pinh maritime) ; porvei un bòi frem duraduir e dur (amèi frem bròi) dont pòt remplaçar avantatjosamens frem bòis exotics (lo tèc notadamens) ; aquith bòi es un excelent combustible.

Publicat lo 31/03/2019.

Pible e piple

Lo mòt pible o piple, designant los Leccinium, es interessant. Es encara coneishut per de dròlles de la campanha ! L’èi ausit díser per :

- mos oncles que passèren lur junessa a Usèsta (piple , per Leccinium scabrum)

- una hemna de 60-70 ans originària de St Pèir d’Aurilhac (pible)

- una drollessa de 10 ans a pu près, de Cabanac (pible) ; piple es tabé citat, ce cresi (a St Maurilhon)

- un dròlle de 9 ans a pu près, d’Ilats (pible)

- quauqu’un a St Macari (piple e pible )

L’èi lugit :

- http://celadon7.canalblog.com/archives/2007/01/11/3658784.html (pible , 33)

- https://vivreabonnetan.wordpress.com/tag/bolet-pible/ (pible , Bonetan)

- http://pible-rouge-pible-gris.esy.es (pible )

- http://cemachampi.blogs.sudouest.fr/tag/pible+gris (pible )

 

Derivats :

- pible rouge = Leccinium aurantiacum

- pible gris = Leccinium scabrum, L. carpini  

 

Etimologia :

Vèn deu latin populus, en francés peuplier. Çò qu’es amusant es que dens lo medís endret pòden díser pible e brioulasse, derivant cadun d’un mòt diferent per peuplier,  »pible » e  »briule ». Sivant lo FEW, aparei que  »pible » es un mòt d’origina peitavina-sentongesa, perigòrda e auvernhata (donc  »mediò-romanica »), los mòts gascons estent  »br(i)ule/biule », e los mòts lengadocians  »pibol/píbol ».

L’olom de Menaut (Florimond)

Ètz arribat tròp tard pr’enténder mon istoara

Poèta, sui tan vielh ! Dejà dempui longtemps

Cada jorn hèi partir causas de ma memoara

Cada mes, oblidar quauques evenements

Bien sovent dens la nuit quòra tot dròm tranquille

Me crusi lo cervèth per me ressovenir

Mès ’quò’s deu temps perdut, la nuit se passa e fila

Lo passat tot brumós pòt pas me revenir

I a tan longtemps que sui apitat sus la bola !

N’avèvi que trenta ans, quòra lo rèi Henri 

Aqueth rèi, sàbetz bien, qu’aimèva tant la pola

Au mitan de sa cort vengut passar pr’ací

Èri dret coma un i ; dissut a Marguerite

En me montrant deu dit :  Reine, ventre-saint-gris

Qu’il est donc beau cet orme ! On peut jurer petite

Qu’il n’a pas son pareil de Pau jusqu’à Paris  ! 

E les gents de Menaut, entendent Enric Quate

Se sentiren lavetz l’amor-pròpe flatat

Levèren tots la man de ne jamèi m’abàter

E la hapcha e l’hauçòt m’an totjorn respectat

Devinètz se n’èi vist lavetz pendent deus siègles

Passar governaments de totas les colors

Drapèus damb flors de lis, estendard  damb deus èglas

La França dens lo ríser o bien dens las dolors

Parei a l’Ocean furiós que ré n’arrèsta

Èi vist se revoltar un pòple encadenat 

E dens la França en sang tèisher dens la tempèsta

Lo drapèu tricolòre au crit de Libertat

La sciença se caucèt de bòtas de sheis lègas

Lo progrès dens los èrts hit broncir sos clarons

E los petits ausèths au mitan de les sègas

Esturen esbarrits per tant tant d’invencions

Dens lo cèu s’i mastèren de grands canèths d’usinas

Prenhac, Cerons, Barsac, de pertot, de tots bòrds

Los vapors e los trins, mila e mila machines

Vos hasuren un bruit a revelhar los mòrts

E n’èi tant entendut de bruit que mas aurelhas

A la fin n’an aujut lo ressòrt fatigat

Son coma mon cervèth, les praubas son tròp vielhas

Lo cosson nos trabalha e nos a romigat

Passi mon temps adara a parlar dens (demb?) mon vente

L’èi curat coma un pifre e vènen i portar

Les grolas, los pad’rons, quauqua grilha impotenta

Brèf, tots los vielhs obgèits que son bons a gitar

’Quò’s coma qui diré l’Otèl deus Invalides

Ont tots aqueths debrís se consòlan entr’eths

Cadun hèi son recit ; lançat a totas guidas

Lo ríser i part sovent coma deus alugrets

I a sustot un vielh vase a l’aurelha emportada

Que n’en sap e n’en ditz de totas les faiçons

E deu prumèir janvièr a la fin de l’annada

I a de qué n’en plorar dedens sos pantalons

E tabé sui urós, òc, bien urós de víver

Demandi pas encara a hèser lo grand saut

Pòdetz dens l’Armanac Garonés ec escríver

E remerciar per jo lo monde de Menaut

E valà çò qu’es hèit. Ma Musa te repèta

Vilatge de Menaut, çò que l’olom m’a dit

E pr’acabar, se vòs lo conselh deu poèta

Respècta ton olom coma un aubre benit !

How wolves change rivers : un efèit parpalhon

 

 

Avèvi una idèia prampó particulièra sus la reïntroduccion de lops (dens les Pirenèias per exemple): me pensèvi que ‘quò’ra una pègaria, que revenèva a tornar destorbar un equilibre que s’èra pauc a pauc bastit en l’absença dau lop. Mès un parçonèir m’hasut conéisher una videò redde bien hèita, intitulada How wolves change rivers, que mòcha que ‘quò’s briga antau, dau mens dens lo parc nacionau de Yellowstone (Estats-Units). Vachiu çò que s’i passa:

En 1995, daus lops esturen reïntroduïts a Yellowstone après 70 ans d’absença. L’efectiu de cèrves anèva lavetz en aumentant, pusque n’avèvan gaire de predators, e aquò avèva menhat a una disparicion de la vegetacion, brostada tot empenada.

Tanlèu los lops arribats, mème chic nombrós, comencèren per tuar quauques cèrves… mès aquò’ra sonqu’anecdotic! En efèit, lo sanjament lo pus prihont concernèt sustot lo comportament daus cèrves: aqueths se botèren ad evitar les zònas dau parc nacionau ont podèvan s’hèser gahar per los lops, coma les bariscombas. Còp sec, dens ‘questes lòcs, la vegetacion se revispolèt, se probanhèt; la hautor de certèns aubres quintuplèt en sheis ans; les baishadas desnudadas se caperèren de briules e de sauceringas.

Vos dóbtatz bien qu’aqueths aubres atirèren los barbòts e los ausèths… mès tanben los castòrs, au segur, que son dits « ingeniors » (espècia modificant l’estructura de l’ecosistèma). Lurs barratges creèren de novèras nishas ecologicas qu’atirèren, dirèctament o indirèctament d’autas espècias: lotras, rats d’aiga, guits, peishs, reptiles, anfibians…

Los lops tuèren tanben de coiòtes, çò qu’hasut créisher les populacions de ratas e de lapins. Prau còp, los auts predators d’aquestes rogaires se desvelopèren: haucassas, belètas, renards, taishs… Los caronhèirs tanben, coma agraulas e èglas. Los ors tanben s’apasturèren demb les caronhas, çò que los hit prosperar, d’autant mèi que los aubres fruitèirs hasèvan lavetz abonde.

Mès lo mèi interessant es que los lops sangèren lo fonccionament de les ribèiras. Graça a les rigadas daus aubres, les ribas s’èran estabilisadas e les ribèiras hasèvan mens de biscoetas. Les canaus s’estreciren, de lagüas se formèren, en diversificant encara la biocenòsa.

Tot aquò’s çò qu’apèran una cascada trofica a granda escala (un nom bien sabent per un tipe d’ »efèit parpalhon »): un processús ecologic que comença au capit d’una cadena alimentària (o puslèu d’un hilat trofic) e que se repercuta dinc en bas. Mès, mèi qu’aquò, se repercutèt dinc au quite biotòpe (la partida non-viventa de l’ecosistèma).

Los lops, per tant qu’estant pauc nombrós, transformèren tot un ecosistèma dinc a sa topografia!

Plantas 1 – Òmes 0… Una intelligença shens cervèth ?

Coma ne’n avèvam dejà parlat, l’antropocentrisme diu èster entèirament revist a nòsta epòca. Dejà en 1983, lo quimista american Ian Baldwin, descobrent l’existença d’una comunicacion entre vegetaus, tot capvirat, desclarèt : «Los briules parlan». Mès falut encara un brave trentenat d’annadas per que lo concèpte d’inteligença vegetala estussi acceptada, graças a… especialistas deu comportament animau ! E atau se bastit l’etologia vegetala.

Sàbem bien que la particularitat deus vegetaus (entr’auts) es de damorar fixas, mès tanben de damorar vivas amèi se pican una partida de lur còs (donc fonccionan shens organes : respiran shens paumons, destoxifican shens hetge, digèran shens budèths). Los dangèirs, las constrentas, hasent abonde, lisi a falut desvalompar divèrsas adaptacions au nivèu de lurs responsas metabolicas.

Una experiença hèita a l’universitat de Kyoto botèt en evidença la capacitat deus aubres a mudar : la paret de lurs cellulas jòga un ròtle de muscle ! Aut organe «animau» que tròba son equivalent en çò de las plantas : l’aurelha intèrna, materializada per gruns d’amidon se desplaçant en fonccion de la gravitat. Mès, amèi de percéber atau lur inclinason, los aubres perceben la fòrma de lur còs, coma ec montrèt una equipa de l’INRA de Clarmont : «Estúrem esmervelhats de descobrir aquò. Au cors de  l’evolucion, los vegetaus an trobat lo mejan de controtlar lur movement globau demb una percepcion locala. Pensèvam pas que se poscussi !»

Lo tabac mèrca la gatamina demb una audor qu’atira sons predators e un de sons gènes lemita la creishença de las larvas de gatamina ; lo tremble es doat de memòria – se sovèn d’una torsion e s’i acostuma – ; Sicyos angulatus a lo sens deu tocar, la cuscuta l’odorat e lo blat d’Espanha l’ausida (a 200 Hz, quasi la mitat de sas rigadas se vira de cap a la sorça sonòra). Los vielhs pins de l’Oregon (Pseudotsuga menziesii), eths, balhan a minjar a lurs companhs mèi junes. E tant de causas encara !

Lo prumèir reflèxe serà benlèu de s’escridar : «Mès ‘quò’s sonque l’afar de quauques procedats quimics !» E lavetz, qué crésetz que s’i passa dens nòste cervèth ? E ben, processús hasent intervenir neuromediators (comunicacion entre neurònas) e simples ions sodium e potassium (conduccion de l’inflús nerviós) amèi calcium (liberacion de neuromediators). Qué de radicalament diferent per rapòrt aus vegetaus ?

Los partisans de la neurobiologia vegetala pensan trobar lur «cervèth» dens lurs rigadas per sheis rasons : las rigadas son totas interconectadas ; intègran los nombrós sinhaus recebuts ; an un pic d’activitat a las extremitats ; essanjan sinhaus electrics e quimics ; adaptan lur creishença ; son fòrt rishas en captors de tots òrdes.

Solide, lo tèrme «intelligença» ne hèi briga l’unanimitat, los uns lo prenent dens lo sens «capacitat a percéber l’environament e a s’i adaptar finament», los auts considerant que suspausa la nocion de causida. Mès am dit que las plantas respiran shens paumons, destoxifican shens hetge, digèran shens budèths… donc perqué pas una intelligença shens cervèth ?

Carn de shivau o de vaca

Escandale de la carn de shivau… On es lo problèma ? Encara una absurditat : d’una part, la carn de shivau es comercializada en d’auts endrets ; d’auta part, sui pas segur que la consomacion de carn de beu gaunida d’antibiotiques èsti milhora. L’escandale es puslèu sentimentau : las (nombrosas ?) gents que refusarén de minjar un animaut « domestic » n’èran pas au corrent que n’i'n avèva dens aqueras lasanhas. Alòrs que, se vesen vianda etiquetada « shivau », la cromparàn pas apui valà tot. Mès, finalament, per nosauts predators, una bèstia es una bèstia. Perqué diable minjar shivau es tabó e pas minjar vaca ? Tot es sonqu’una question de cultura, solide, pusque beus e vacas son sacrats en Inda.

Vam anar mèi lunh : minjar can o gat n’es pas quauquarrés de meishant en soà. La question cruciala, ‘quò son las condicions d’abatatge, de via, d’igièna : tanlèu que los animauts son esganurrats vius, que son trucats per botar la carn mèi trenda, que son eslevats au punt que los uns èstin caperats de las cagalhas deus auts, que son borrats de potòias, etc., tot aquò ec fau refusar.  Mès senon, se fau una certèna coerença, sols los vegetarians an la possibilitat de s’indignar, per lurs rasons pròpas.

L’esclançon

Los Cahiers de l’Entre-deux-Mers, fòrt variats e interessants, creats en 1994, an coma desfaus d’hèser passar « a la trapa » (se me pàssatz aquera expression) la cultura gascona, dejà bien ‘teuna’, de l’Entre-duas-Mars. Egau, pòden i trobar quauquas brigalhas. D’abòrd aquesta dishuda (que vingré aparentament de Sent Andriu dau Bòsc) : Margarita vai a la mèssa quora es dita, au marcat quora es barrat, a la hont quora es mijorn.

Mès èi causit de traduíser ací la fabricacion de l’esclançon (o esclancon), un piège a ausèths. Lo mòt es puslèu creonés, en Benauja se ditz escaceta (tanben escacita en garonés).  Assagi d’ec hèser coma s’èra un vielh bordalés que contèva, pusqu’es lo cas mès ec hasut en francés.

 

Esclancon, piège cruèl per los audèths que se dèishan préner. Nom que me rapèla mes premèiras vacanças a mons grands-parents, bordilèirs a Linhan de Bordèu en 1907-1908, avèvi 8-9 ans. Piège simple, que mon papè hadèva per me distrèire. Una branca sopla d’aulanèir o de bordèna, traucada  a un  cap per un hiu de fèrt rogit au huc e una cordeleta en doble, que, tenduda, hadèva ressòrt, un nòi sus aquela cordeleta a 10 cm de son extremitat, de la ppart dau trauc e podent colissar, un bòi de 2 cm retenent l’extremitat de la cordeleta, de les còishas hèitas au cotèth aus bons endreits, un bocinòt de bòi de 7 cm pus o mens, talhat a plat a una extremitat e damb duias còishas a l’autra, un peu de shivau e una sauterèla viventa son tanben necessères.

Per ténder l’afar, sufís d’apoiar sus un bot de la branca, de tirar la cordeleta, lo nòi au dehòra, de cunhar la branquilha de 7 cm devath lo nòi e d’ubrir l’extremitat dobla de la cordeleta sau bòi, tinguda ubèrta per las còishas que fòrman de les alas de parpalhon ; estacar la sauterèla damb lo peu de shivau, lo fixar per una còisha a 5 cm au dessús de la branquilha.

L’esclançon se pausa lo lòng de les brèdas e de les sègas. L’audèth, vedent la sauterèla, pausa sus la branquilha, son pes la hèi tombar, la  còrda se tend e l’audèth damòra pris per una pauta. En fin de tantòst, après auger corrut la campanha, mons grands-parents trabalhant aus camps, hadèvi la virada daus pièges, e damb una certèna emocion, prenèvi los praubes petits audèths, encara vius.

Jan René Deluga, neishut lo 20.02.1899

Idèias recebudas sus l’evolucion

Cadun a entendut parlar deus peishs que sortiren de l’aiga e que vinguren escorpions*, graolhas o cingles, o mèi de l’Homo habilis quilhat per miragle e transformat en Homo erectus. ‘Quò’s un mite gahiu, bien engranat dens “nòsta” imaginacion. Fau lo desmontar! Fau pas gueitar aqueths fenomènes au nivèu d’un individut solet mès d’una populacion empenada.

E òc, vam imaginar un moment que lo mite vèni realitat. Vodré díser qu’un peish reüssiré a detectar qu’existís una tèrra on n’es pas oblijat de se mudar dens l’aiga; la quita sequença de sons gènes omeotics** se botaré a cambiar per l’influença d’una onda misteriosa; per consequent, pautas se botarén a possar au peish. D’auta part, las aurelhas (las garganças, coma se ditz en Medòc) deu peish, que son normalament mantengudas obèrtas per la presença d’aiga e que s’aclachissen a l’èrt, cambiarén d’estructura, au punt de se transformar en paumon en çò d’un peish a l’atge adulte, qu’a acabat son organogenèsa.

Idem per l’òme, petit scenariò magic. Homo habilis, cronhut, se permena tranquillòt dens un bòsc, las mans trainant per tèrra. Pòt gahar lo de-que-víver adaise: ceps, fruits sus las brancas bassas, limacs… E vací un seisme que crea un rift, desèrt bien segur. Hasem abstraccion de la manièra dont a bien poscut daverar au hons, e concentram-nos sus la seguida. Coma los feròces carnassèirs an tanben daverat e que risca s’hèser chapar viu, l’òme comanda:

- a sas vertèbras de cambiar de fòrma per que son rastèth de l’esquina se requilhi;
- a sa cauja toracica d’hèser parelh per sons organes daverin pas;
- a sons braç de se racorcir;
- a son trauc occipitau de se desplaçar un chic;
- …

Mès coma explicar que, dens aqueth cas, púsquim pas hèser la mèma causa? Un praube escanagrith diré “Vòli venir grand e garrut”, un obèse poiré magrir. Ec atz comprís, l’ADN pòt pas se modificar n’impòrta com, amèi devath la quita influença de l’environament.

L’ipotèsa de lònh la mèi plausibla es qu’una mutacion genetica a survingut, completament a l’asard. Chic a chic, pendent milèirs, milions d’annadas, s’an distingat duas populacions, qu’an poscut evoluar segondariament caduna de son bòrn. Se prénem l’exemple de l’òme, i aujut a populacion “cronhuda” e la populacion bipèda franca. E aquí interven la seleccion naturala: la populacion qu’a un avantatge selectiu es la bipèda, perce que poirà s’escapar mèi viste, o aténher norritura en hautor. L’auta populacion fenirà per disparéisher au cap de milèirs d’annadas. Mès notatz que l’avantatge poiré s’inversar se las condicions càmbian!

‘Quò’s donc un processús long e asardós, causat per un fenomène aleatòri e condicionat per l’environament, e non un processús cort e causat per l’environament. (çò que nos environa pòt agir sus nòstes gènes en los regulant, mès pòt pas cambiar l’organisacion d’un còs.)

Fau díser “los Homo habilis an dishat la plaça aus Homo erectus au cap de milèirs d’annadas”, e non “cada Homo habilis s’a transformat en un Homo erectus”, çò qu’es absurde.

Per possar la reflexion au-delà de la sciença, la causa evidenta qu’apareish es que l’asard eishenta l’òme. Pr’eth, amèi s’es pas cresent, ne pòt pas estar la causa de nòsta estacion bipèda ni de nat fenomène. Oblida que, sus tres miliards d’annadas, tant de causas pòden arribar “atau”… i a pertant tant d’asards, bons o meishants, dens una via umana…

_____

*    En francés, salamandres.

**  Responsables deu desvelopament, atribuan a cada partida deu còrs sa fòrma, la presença d’apendices, …

L’òme n’es pas mèi evoluat qu’una bacteria

Enténdem de faiçon recurrenta que l’òme (quand disen pas “l’uman”) es l’espèça mèi evoluada, e encara quòra disen pas qu’es una espèça a part dens la natura. Aquò nos arriba tot dret d’un long eretatge judeo-crestian, solide. Sufís de préner coneishença de la vielha escala deu vivent de l’Atge Mièi, on passèvan deus gas a las pèiras, de las pèiras aus vegetaus (via los coraus), deus vegetaus aus animaus, apui a l’òme, aus anges e enfin a Diu. N’èra pas pèc coma representacion de la natura a d’aquera epòca, dens lo sens on n’i avèva pas encara los progrès tecnics actuaus. L’òme podèva atau se díser: “parli, pensi, e sustot cresi en Diu, donc sui lo mèi evoluat; lo can se sembla mèi a jo que non pas lo barbòt donc es un chic mens evoluat; lo barbòt se muda mès pas lo casse donc ven après sus l’escala”; etc.

Mès anuit? Dens la pensada populara, pensan encara que l’òme es l’èste mèi evoluat de la natura.

Perqué? Perce que sàbem que pénsam e qu’am una capacitat d’abstraccion, perce qu’am un lengatge articulat, qu’entàrram nòstes mòrts, qu’am cresenças, que transmétem sabers, qu’escrívem… E tanben perce que som bipèdes francs. Tot aquò resultant de modificacions bioquimicas, fisiologicas, anatomicas de nòste cervèth, de nòsta ganurra, de nòste rastèth de l’esquina, de nòstes membres… Modificacions que pòdem atribuar au caractère aleatòri de las mutacions geneticas (d’aquò tornaram parlar un aut còp).

En prumèir, pòdem respónder, e aquò’s scientific, qu’en tèrme de durada, som tan evoluats coma una bacteria. D’un punt de vista formau, se duas espèças existen desempui un milion d’annadas, an totas duas aujut lo mème temps d’evolucion, donc an autant evoluat l’una coma l’auta, òme o pas. Parlar d’evolucion reven en efèit, ‘quò’s a ne pas oblidar, a se demandar combien de mutacions geneticas an poscut afectar tala espèça. Se gueitèvam adara la vitessa d’evolucion puslèu que lo temps, las levuras, pr’exemple, evoluan redde mèi viste que nosauts, que son mèi “mutablas”! E pertant, qui las-i trobaré una superioritat sus l’“èste uman”?

En segond, dens lo cas, mèi filosofic, on l’evolucion correspondré a la quantitat d’avantatges (nocion fòrt subjectiva, totjorn raportada a çò que nos avantatja a nosauts), som mau plaçats sus l’escala. L’alefant, la tartugla, e tots los vegetaus linhós viven mèi vielhs que l’òme. Lo can sent talament mèi d’audors que l’òme. L’agla a una milhora vision. Los ausèths migrators saben detectar lo camp manhetic. Los ausèths en generau, las shirecaudas, los barbòts, saben volar. Los peishs saben respirar dens l’aiga. Las iranhas saben marshar au plafond. E los que detectan los ultrasons e los infrasons, qu’i vesen la nuit,… …

Mès aquò nos arrenja, de ne pas tornar botar nòsta pretenduda superioritat en question. Los cresents, sàbem perqué. Los auts, vòlen gardar la justificacion d’una legitimitat a poder dispausar de la natura coma ec vòlen, qu’èsti per la destruíser… o per la protejar!

Lo còp que ven, desmontaram quauquas idèias recebudas sus l’evolucion en generau.