L’olom dens los país d’òc

L’olom – coma se ditz shas jo –, olme, orme, om, ome, alom… (Ulmus minor) es una esséncia d’aubre que tots ne’n conéishen lo nom, mès possedís taplan una particularitat : es redde rala a l’atge adulte. Au XXIe siègle, tròbam l’olom coma june aubròt, dens los bruishòcs o les sègas, mès los individús adultes son a considerar coma de vrais monuments naturaus.

En efèit, sofre d’una malausia mortala, la grafiòsi, provocada per un micrò-organisme (Ophiostoma novo-ulmi) que trava la montada de la saba bruta, çò que fenís pr’hèser flaishir lo hulhatge e per tuvar los oloms en mens de dus ans.

Una prumèira epidemia comencèt en 1916 en deishant prampó d’aubres adultes. Apui una segonda epidemia aujut lòc dens les annadas 1970, s’espandissent en França a partir de la region parisiana. ‘Quò’s en 1977 que la grafiòsi arribèt en Gironda. Dens aqueste departament, entre 1977 e 1982, lo volume d’oloms sus pè deminguèt de 88 % (Pinon & Feugey, 1994). Aquò’s considerat coma la pus grava catastròfa ecologica subida per un aubre en Euròpa desempui de siègles.

Dubri una parentèsa per mencionar quauquas anecdòtas ligadas a quauques oloms de nòsta campanha nòrd-aquitana, en dishant per costat Bordèu e l’Ormée (véser lo resumit de Larché, 2006).

L’olom de Biscarròce (Palain, 2010), vielh de 6 siègles, èra considerat coma lo mèi vielh de França. Es associat en d’una legenda : una goiata èra estada despiucelada ; coma punicion, l’estaquèren au tronc de l’olom pendent quate jorns e se morit de vergonha ; una corona de hulhas blancas apareishèva cada annada sus lo tronc de l’aubre – una particularitat genetica a l’origina de la legenda. En 2010, l’olom se morit, cruishit de vielhessa e tocat per la grafiòsi.

L’olom de Sent Avit de Solètge (Larché, 2006), de quasi 4 m de torn e 28,70 m de haut, es plantat en d’un canton, sus un cimòt, au lòc de Rauly. Dísen qu’es un d’aqueths aubres de la Libertat plantats entre heurèir e mai 1848 après la Revolucion d’Heurèir. Sa resisténcia a la malausia es esmiraglanta, au punt que ne’n hasren barbats per cultivar una linholada resistenta au Cemagref (adara Irstea) de Nogent-sur-Vernisson (Loiret).

L’olom de Menaut, a Cerons, conta sons sovenirs dens un poèma en gascon garonés de Fernand Masson dit « Florimond » : Ètz arribat tròp tard pr’enténder mon istoara / Poèta, sui ta vielh ! Dejà dempui longtemps / Cada jorn hèi partir causas de ma memoara / Cada mes, oblidar quauques evenements. / Bien sovent dens la nuit quòra tot dròm tranquille / Me crusi lo cervèth per me ressovenir / Mès ‘quò’s deu temps perdut, la nuit se passa e fila / Lo passat tot brumós pòt pas me revenir. / I a ta longtemps que sui apitat sus la bola ! / N’avèvi que trenta ans, quòra lo rei Enrí / Aqueth rei, sàbetz bien, qu’aimèva tant la pola / Au mitan de sa cort vengut passar pr’ací. / Èri dret coma un i ; dissut a Marguerita / En me montrant deu dit : « Reine, ventre-saint-gris / Qu’il est donc beau cet orme ! On peut jurer petite / Qu’il n’a pas son pareil de Pau jusqu’à Paris ! » / E les gents de Menaut, entendent Enric Quate / Se sentíren lavetz l’amor-pròpe flatat / Levèren tots la man de ne jamèi m’abàter / E la haisha e l’hauçòt m’an totjorn respectat. […] Passi mon temps adara a parlar demb mon vente / L’èi curat coma un pifre e vènen i portar / Les grolas, los pad’rons, quauqua grilha impotenta / Brèf, tots los vielhs obgèts que son bons a gitar. […] Demandi pas encara a hèser lo grand saut / Pòdetz dens l’Armanac Garonés ec escríver / E remerciar per jo lo monde de Menaut. / E valà çò qu’es hèit. Ma Musa te repèta, / Vilatge de Menaut, çò que l’olom m’a dit. / E pr’acabar, se vòs lo conselh deu poèta : / Respècta ton olom coma un aubre benit !

Mèi au levant, Ubaud (2017) cita d’autes oloms istorics, coma lo de Sant Maurici Navacèlas (34), lo de Vilaseca-Landa (11) o mèi lo de Sant Pèire d’Estripians (48) demb 5,90 m de torn (classat aubre remarcable). Shafrats « Sully », serén estats plantats a la demanda de Sully davant de glèisas en signe de reconciliacion entre catolics e protestants. E un aut usatge en Provença èra lo que seguís : « quòra l’aviá un òume espectaclós, sus d’una plaça, ‘m’una bauma au dabàs, de la fisar a-n-un pegòt (cordonèir) ».

Mès tornam a nòstes afars toponimics. Pòdem dejà mencionar un quite nom de parçan, la Lomanha, que vingré belèu d’*alomanha, drivat collectiu d’alom. D’alhors, aquestas fòrmas en a- (mèmes se son presentas en Gasconha meridionala : cítan en biarnés alomèr « bòsc d’oloms ») son sustot tipicas de l’Armanhac, deu Neraqués e deu Vasadés. Atau poiram citar : les Aloumats (47), Laloumet (47). La varietat landesa/armanhaquesa aulom, rala, es representada per Lauloum (40) e Laouloumet (32). La fòrma olom qu’utilisi se retròba dens los parlars garonés, vasadés, neraqués, landés : Louloum (40), Louloumet (33, 47), Baconnes de Louloumet (47), Prades de Loulouma (33) ; la majoritat d’aquestes toponimes se tròban dens la ribèira de Garona. Fau remarcar que los toponimes en -et son pas forçadament diminutius (latin -ittum, femenin gascon -eta) mès collectius (latin -etum, femenin gascon -eda).

Soent, tròbam de drivats d’om(e), coma lo nom de la comuna d’Omet (33) (Boyrie-Fénié, 2008). Pòden préner un sufixe simple [Houmère (65), Houmères (09)] o doble [a las Houmarettes (32), Loumadère (32), Loumarède (30)]. Lo cas de la comuna de Méracq (64) merita d’estar sinhalat, perque s’agiré d’una meishanta compreneson de l’omerac « lo bòsc d’oloms » (véser p. ex. Grosclaude, 1991) pusque de fòrmas ancianas èran Lo Merac e Louméracq, encara que la mèi vielha fòrma estussi Meirac (çò que pòt vèner d’un nom de persona gallò-roman) ; lo sufixe -ac es atipic per un collectiu vegetau. Lo nom de l’aubre pòt tabé se trobar non sufixat : les Houmes (33, 17, 16), les Oumes (16, 17, 43), lous Houmes (81), les Houms (81), les Oums (34), lous Houms (48), lous Oums (48), Val d’Houms (11), Clot des Houms (82), Terres des Oumes (16)… ‘Quò’s interessant de trobar dens les Charantas, a costat de les fòrmas d’oïl l’Houmerée (17), Terres de l’Oumerée (17), aquestas fòrmas d’òc en -ada e en -eda : les Oumarades (16), l’Oumade (17), Vallée de Loumerède (16). A prepaus de sentongés, fau saber qu’a les Essentas (33) empleguèvan lo mòt umèu, drivat de l’oïl umeau per lo marotin (parlar de la Petita Gavacheria).

‘Quò’s fòrt possible d’i restacar los toponimes shens -u- : au Homs (32), les Homs (11, 12, 34, 46, 81), Homs (34), Oms (81), Camp des Homs (47), le Champ des Oms (11), Coumbo des Homs (11), Travers des Oms (34), Village d’Homs (30). Retròbam d’alhors en Rosselhon Clots dels Homs, Colomina d’Oms, Jasse d’Oms. N’èi pas cercat d’eventualas variantas deu tipe Ons perque una requèsta sus https://territoires-fr.fr auré sortit tròp de responsas shens rapòrt !

Medissa causa per los toponimes deu tipe Homme, nombrós, que son en realitats òumes/omes : le Plan de l’Homme (34), Col de l’Homme Mort (26), le Port de l’Homme (33), e bèth-arremat d’autes…

Vegem adara la fòrma olm(e), pus pròisha deu latin ulmus, mèi orientala pusqu’es presenta sus una banda que travèssa los país d’òc per lo mitan, e redde abondosa. Dens la macrotoponimia am Lolme (24), Olmet (63), Olmet-et-Villecun (34), Laroque-d’Olmes (09), Villeneuve-d’Olmes (09), Saint-Martin-des-Olmes (63). Dens la toponimia auram : l’Holme (43), l’Olme (07, 42, 43, 63) l’Olm (30), Lolm (46), les Olms (11) Holmes (43), les Olmes (30, 63, 42, 69), Bois de l’Olme (43), Camp de l’Olm (30), Champ de l’Olme (43, 63), Pech de Lolme (46), Pont de Lolme (07), Ripe de Lolme (43), sous l’Holme (43). Los toponimes collectius, au segur, se tròban a braçats : Causse de Lolmière (46), Olmière (81), Olmières (11, 81, 82), les Olmières (30, 81), l’Holmède (30), Olmède (82), Lolmède (46), Lolmade (46), Lolmadel (82), Lolmel (46), Olmet (12, 15), Lolmet (46, 82). Auratz belèu notat que dens tots los cas precedents, s’escriu ol- ; mès i a tabé toponimes que correspónden mèi a la prononciacion, a saber : l’Houlme (07, 30), l’Oulme (06), Loulm (31), Loulme (47), les Oulms (81), les Oulmes (43), l’Oulmet (81), al Oulmet (82) qu’es una faussa trencadura, l’Oulmière (81), Loulmaire (47), Loulmède (24, 47, 82), Loulmière (46), Pâtural de l’Oulme (43), Combe d’Oulmet (07), Combe de Loulmède (46), Combe de Loulmière (81), Combes d’Oulmière (81), Puech d’Oulmière (81).

E se prénem enfin la fòrma orm(e) – am tabé remarcat una fòrma femenina dens los departaments d’Arièja e d’Aude –, pòdem citar : l’Ourme (04, 06, 24, 33, 81), les Ourmes (09, 33), Ourmes (09, 31), Lourme (47, 04, 09, 11, 24, 63), Lourm (09), l’Hourm (31), l’Hourme (33), Campdelourme (47), Camp de l’Ourme (09) e Champ de l’Ourme (04), Cami des Ourmes (47), Cap de Lourm (09), Clot des Hourmes (05), Clot(s) de l’Ourme (47), Coulet de l’Ourme (04), l’Adrech de l’Ourme (04), Lafon de Lourme (33), Pessos des Ourmes (47), Plantey des Ourmes (33), Prés de l’Ourme (33), Rec de Lourm (09), Serre de l’Ourme (05), Soula de Lourm (09), Vignes de l’Ourme (31), lous Ourmes Viels (48), Ourme de la Bentaloune (47). A véser cap de l’orm, clòt de l’orme, la font de l’orme, ne’n pòdem deduíser qu’oloms solets servèvan a reperar d’elements deu paisatge… en d’una epòca alunhada que la grafiòsi èra pa’ncara arribada ! Lourme Long (47) es curiós mès ‘quò’s belèu una faussa trencadura d’*ormelon. E demb los sufixes costumèirs : as Ourmats (82), les Ourmats (46), Lourmade (81), Lourmado (11), las Ourmades (47), les Ourmades (82), l’Hourmet (09), Lourmet (11, 24, 31, 46, 81, 82), as Ourmets (31), l’Ourmède (31), Lourmède (31, 47, 82), Lourmédo (81), l’Ourmetto (31), Lourméto (09, 11), Lourmette (31), las Ourmettos (11), les Hourmettes (31), Lourmiat (33), Lourmière (81, 82), Lourmièro (81), Ourmières (82), les Hourmières (81), Lourmasse (46, 82), e pus originau les Ourmeyroux (24). Quauques còps lo grope -en- s’introdui : l’Hourmenet (15), Lourmenat (33). Mèi rale es lo correspondent provençau deu francés ormeau : l’Ourméou (06).

Per conclúser, l’olom es bien present dens la toponimia d’òc (e d’alhors : Peitau, Charantas, Daufinat, Forés…) maugrat son abséncia de visibilitat dens lo paisatge d’anuit.

Boyrie-Fénié B., 2008. – Dictionnaire toponymique des communes, Gironde. CAIRN/InÒc, Pau, 408 p. + 1 CD.

Grosclaude M., 1991. – Dictionnaire toponymique des communes du Béarn. Escòla Gaston Febús, Pau, 416 p.

Larché J.-F., 2006. – Les promesses de l’orme de Saint-Avit-de-Soulège. Les Cahiers de l’Entre-Deux-Mers, 73 : 6-7.

Masson F., 1980. – Histoires, dichudes é countes gascouns dou Garounés, vol. 1. Maumy-Aristégui, La Rèula, 305 p.

Palain M., 2010. – L’orme légendaire de Biscarrosse. Sud-Ouest, 28/08/2010 [en linha sus https://www.sudouest.fr].

Pinon J., Feugey L., 1994. – La graphiose de l’orme : une maladie dévastatrice à causes bien identifiées. Revue Forestière Française, 46 (5) : 422-430.

Ubaud J., 2017. – Des arbres & des hommes. Architecture et marqueurs végétaux en Provence et Languedoc. Edisud, Sant Romieg, 364 p.

https://apps.atilf.fr/lecteurFEW/index.php

https://territoires-fr.fr/lieux-list1.php

Publicat lo 08/08/2019.

Le silvicultura naturala qu’es aquò ?

Interview de Jacques HAZERA publicada dens Lo Sarmonèir n° 18 (martz 2013)

 

Lo Sarmonèir – Ètz vice-president de Pro Silva France e fondator de le Sylviculture Naturelle et Continue © : de qué s’agís ?

Jacques Hazera – Pro Silva France es una associacion de forestèirs dont estèt creada en 1990 e dont hèi le promocion d’una silvicultura pròisha de le natura. Le Sylviculture Naturelle et Continue © es una adaptacion a les constrentas localas (massiu landés, sòus praues, climat ruche, esséncia pionèira, abitudas especificas deus pinhadèirs landés) deus principes de Pro Silva. Aquò’s en 2009 que Didier Müller (expèrt forestèir girondin originari deu Jurà, mòrt accidentalamens en aost 2010) e jo mème concebórem e botèrem au punt aquira adaptacion, au lendeman deu passatge de le ventena Klaus. Aquira adaptacion repausa en fèit sus chic de causas : en gròs, s’agís sonque de portar divas modificacions simplas a les abitudas landesas. Le permèira modificacion consistís a privilegiar le regeneracion naturala (en le pervaucans a chic de fres), e le segonda consistís a realisar aquira operacion quauquas annadas avant le pica rasa deus adultes. Divas autas preconisacions complétan aquith cambiament :  l’abandon deu despressatge mèi l’aubertura d’un paredatge large. Las consequéncias tecnicas mían en d’enòrmas milhoracions tant economicas (milhora rentabilitat), com tecnicas (bòi de mèi bona qualitat), ecologicas (milhoracion deus ecosistèmas, conservacion deus abitats), sanitàrias (milhors equilibres) o paisatgèiras. En resumit, lo pinhadar se pòrta milhor e los forestèirs tabé. Puirén díder que s’agís de « trabalhar mens entà ganhar mèi ! »

LS – Dídetz los pòplaments barrejats represéntan una de les solas solucions perennas en matèira de pinhadar. En qué consistíssen ?

JH – L’abarrei de les esséncias es en efèit primordiau per le perenitat deus ecosistèmas. Sàben per exemple que, gràcia a substàncias aulentas, le preséncia de bòis blancs bota los pinhs a l’empara de les atacas d’escolites, que les perringlas dont nídan hens los cassis hècen demingar les populacions de « gataminas processionàrias », o que los vèrns an le capacitat d’assanir tèrras molhadas. Tabé, le simpla preséncia de hulhuts permet d’adocir l’umús deu pinhadar e de’n milhorar chic a chic le fertillitat. S’agís pas forçadamens de grands aubres hulhuts : modèstes sutgèits persamiats per ‘cí per ‘quí son dejà frem benefics per le pèça. Lo mèi sovent, sufís de reduíser los entertens entà qu’un abarrei espontanat s’instali (taudins, cassis, castanhèirs, mès tabé senguin, sauç, jaugas…). Amèi d’aquò, per fin qu’un ecosistèma sigui robuste e resilient, fau que sigui complèxe, çò qu’es solide lo cas deus abarreis per rapòrt a nòstes pinhadars dont son monoculturas. Enfin, i a pinhadèirs dont s’eishéntan en credens le silvicultura deus puplaments abarrejats qu’es tròp complèxa, mès existís, per los gestionar, solucions frem simplas, frem eficaças, e bon mercat.

LS – Maugrat sa toxicitat e son caractère invasiu, quaus son los atots de l’arcacià, dont ètz un fervent partisan ?

JH – A ma coneishença, le toxicitat de l’arcacià concèrna pas dirèctamens lo pinhadèir (toxicitat de les fabacèias per ingestion de les granas… çò que vau tabé per los pesèus, les mongetas o les havicas !). Lo caractère invasiu de l’arcacià es mens violent qu’aquith de frem auts colonisators (ailanta, cerilhèir tardiu, bambó, « travassa-camin
deu Japon », bossalon asiatic…). Per exemple, l’arcacià coloniserà jamèi tèrras prauas. Aquò dit, a l’avantatge de milhorar le fertilitat deus sòus suus quaus s’instala. Aquò’s bien tròp tard anuit, au XXI^e siècle, entà s’encoentar de lemitar l’expansion d’una esséncia dont, en qüate siècles, s’a dejà probanhat per tota l’Euròpa, e dont pòden anuit considerar com perfèitamens aclimatada. L’arcacià a tabé mantas autas qualitats : aquò’s un aubre mellifère frem reputat ; fixa l’azòte atmosferic, dab le garantia qu’aquith
azòte se retroberà pas hens les napas freaticas devath una fòrma poluanta (nitrita,…) ; aufre una remuneracion superiora en d’aquira de frem autas esséncias (notadamens lo pinh maritime) ; porvei un bòi frem duraduir e dur (amèi frem bròi) dont pòt remplaçar avantatjosamens frem bòis exotics (lo tèc notadamens) ; aquith bòi es un excelent combustible.

Publicat lo 31/03/2019.

Los noms de Zea mays en lenga d’òc

Lo blat d’Espanha (Zea mays), cerala redde espanduda actualament dens lo paisatge gascon (arribèra biarnesa, Shalòssa, ribèira de Garona, Vasadés e Labrit, Agenés, Armanhac, region tolosana…), estut introduït en Euròpa au XV^e siègle e pus precisament dens lo Bassin aquitan (mès tabé en Bressa e en Franca-Comtat) au debut deu XVII^e siègle. Atau es a la basa d’especialitats culinàrias coma lo talo basque, la cruishada e les micas en Gasconha, lo milhàs, lo milhasson e les rimòtas en Gasconha, Guiena e Lengadòc…

Los mòts per designar Zea mays en gascon son nombrós e se restàcan a tres grands tipes : los qu’hèsen referéncia a de cerealas dejà coneishudas en Euròpa (blat, milh), los qu’hèsen referéncia ad una origina exotica, e los ligats a la textura o a la fòrma deus gruns.

Dens la prumèira categoria, lo blat (de l’ancian francic *blād) es bien representat. Lo tèrme blat d’Espanha es prampó espandut sus les termièras de Gasconha, sustot en Bordalés, Vasadés e Agenés ; aquò dit lo trobèvan tabé en Perigòrd, Bas Lemosin, Carcin, Nauta Auvèrnha, amèi en Peitau e Charantas. Ne’n drívan les fòrmas contractadas bla’spanha, bl’espanha o mèi blat-Espanha, coma gròs blat qu’es tipicament provençau. Au delà de Gasconha, troberàn blat de Turquia en Velai, blat turque en Daufinat e Provença, blat de turc e (blat de) Barbariá – lo país lonhtan deus barbares ! – en Provença… Curiosament, en Limanha aquò’ra lo gran de França !

Dens les Pirenèias, parlèvan quauques còps de blat mòro o blat (de) moro, mès tabé en Nebosan de blat marin. Fau compréner dens lo prumèir cas « blat de Maure » ; dens lo segond cas, aquò se pòt explicar en comparant demb lo mòt lengadocian blat tramar « blat d’otra-mar » : considerèvan que lo blat d’Espanha èra arribat per la mar… mès laquala ?

En Medòc, menciónan lo tèrme blat panèr, pus justament blat panèir, tant vau díser « blat que sèrv a hèser pan ».

Tota una familha empenada de mòts, pro importanta notadament en Lengadòc, Roèrgue e Gasconha, driva deu latin milium. Lo mòt lengadocian e oèst-gascon tipic es tot simplament milh, çò que pòt crear de confusions demb Panicum milia-ceum qu’apèran soent atau, shens comptar Setaria italica aperat milhada, milhar o mèi milhauca, e Sorghum bicolor aperat milhòca, milhauca o milheròca ! Lo mòt landés, biarnés e bigordan per Zea mays es milhòc, lo femenin milhòca estent redde mèi rale ; notam en passant qu’utilísan lo femenin per designar generalament de plantas pus petitas.

Tróban tabé quauques drivats de milh coma milhàs o milhasson (rales perque s’agís sustot de còcs), milhassa en País de Fois, milhièra e milhièira en Lengadòc e Bas Carcin, amèi milh gròs en Arièja dont les fòrmas contractadas son migròs, mirgòs e milgora en Coseran. Enfin, diràn milh-Espanha, comparable au blat d’Espanha.

De la Turquia, origina supausada de ‘questa cereala, vèn lo mòt turguet, apelacion tradicionala deu blat d’Espanha en Armanhac e Labrit ; la referéncia a la Turquia se retròba atau parelh dens tot l’èst de la Provença, lo Daufinat, la region lionesa, la Franca-Comtat, la Borgonha, lo Bassin parisenc e lo quite Artés (Artois).

Pus ralament, pensèvan que lo blat d’Espanha venèva d’Inda, d’ont los mòts indon e indòu dens lo sud-oèst de les Lanas, çò qu’es pas shens rapelar lo dindon francés e ses traduccions landesas coma lindon. En catalan rosselhonés, diràn d’alhors blat (d’)Inda. Quant aus mòts coseranés garnable e gran de nable, se rapòrtan a la vila de Naples, coma lo blé d’Nap’ de Torena.

Enfin, i a tota una sica-saca de mòts que vènen deu latin caryon « esquilhòt », dont l’aira de reparticion es a cavalèir sus l’òc (Perigòrd, Naut Lemosin) e l’oïl (Sentonja, Peitau, Anjau…) : per la partida occitana, s’agís de bigarroelh, migarroelh, bigarròt. Mès curiosament, en Comenge e Aran, lo mòt carrolha, de medissa etimo-logia, vòu díser « panolha ».

Publicat lo 06/03/2019.

How wolves change rivers : un efèit parpalhon

 

 

Avèvi una idèia prampó particulièra sus la reïntroduccion de lops (dens les Pirenèias per exemple): me pensèvi que ‘quò’ra una pègaria, que revenèva a tornar destorbar un equilibre que s’èra pauc a pauc bastit en l’absença dau lop. Mès un parçonèir m’hasut conéisher una videò redde bien hèita, intitulada How wolves change rivers, que mòcha que ‘quò’s briga antau, dau mens dens lo parc nacionau de Yellowstone (Estats-Units). Vachiu çò que s’i passa:

En 1995, daus lops esturen reïntroduïts a Yellowstone après 70 ans d’absença. L’efectiu de cèrves anèva lavetz en aumentant, pusque n’avèvan gaire de predators, e aquò avèva menhat a una disparicion de la vegetacion, brostada tot empenada.

Tanlèu los lops arribats, mème chic nombrós, comencèren per tuar quauques cèrves… mès aquò’ra sonqu’anecdotic! En efèit, lo sanjament lo pus prihont concernèt sustot lo comportament daus cèrves: aqueths se botèren ad evitar les zònas dau parc nacionau ont podèvan s’hèser gahar per los lops, coma les bariscombas. Còp sec, dens ‘questes lòcs, la vegetacion se revispolèt, se probanhèt; la hautor de certèns aubres quintuplèt en sheis ans; les baishadas desnudadas se caperèren de briules e de sauceringas.

Vos dóbtatz bien qu’aqueths aubres atirèren los barbòts e los ausèths… mès tanben los castòrs, au segur, que son dits « ingeniors » (espècia modificant l’estructura de l’ecosistèma). Lurs barratges creèren de novèras nishas ecologicas qu’atirèren, dirèctament o indirèctament d’autas espècias: lotras, rats d’aiga, guits, peishs, reptiles, anfibians…

Los lops tuèren tanben de coiòtes, çò qu’hasut créisher les populacions de ratas e de lapins. Prau còp, los auts predators d’aquestes rogaires se desvelopèren: haucassas, belètas, renards, taishs… Los caronhèirs tanben, coma agraulas e èglas. Los ors tanben s’apasturèren demb les caronhas, çò que los hit prosperar, d’autant mèi que los aubres fruitèirs hasèvan lavetz abonde.

Mès lo mèi interessant es que los lops sangèren lo fonccionament de les ribèiras. Graça a les rigadas daus aubres, les ribas s’èran estabilisadas e les ribèiras hasèvan mens de biscoetas. Les canaus s’estreciren, de lagüas se formèren, en diversificant encara la biocenòsa.

Tot aquò’s çò qu’apèran una cascada trofica a granda escala (un nom bien sabent per un tipe d’ »efèit parpalhon »): un processús ecologic que comença au capit d’una cadena alimentària (o puslèu d’un hilat trofic) e que se repercuta dinc en bas. Mès, mèi qu’aquò, se repercutèt dinc au quite biotòpe (la partida non-viventa de l’ecosistèma).

Los lops, per tant qu’estant pauc nombrós, transformèren tot un ecosistèma dinc a sa topografia!