Aperçu de la toponymie de la Double

TOPONYMIE DOUBLE-tableau

Les gents que dóbtan (aumatge a Anne Sylvestre)

En patoàs garonés

 

Aimi les gents que dóbtan

Les que tròp escótan

Son còr se jampolar

Aimi les gents que dísen

E que se contra-dísen

Xentz se denonçar

 

Aimi los que grenguílhan

E los que susílhan

Avant d’auger jutjat

Aimi les gents que van

Mitat bien en tralhant

E mitat per costat

 

Aimi ses petitas cançons

Mème se pàssan per colhons

 

Aimi los mau-dringats

E los mau-acarats

Que son pas coma fau

Los que, mème travats,

Per pas qu’èstim geinats

Drendínan tot-tuixau

 

Los qu’auràn pas lenge honta

D’èster en fin de compte

Do còr de vagamonds

Pr’auger pas damandat

« Tiratz-nos do varat

De cap a lòcs mèi bons »

 

Aimi ses petitas cançons

Mème se pàssan per colhons

 

Aimi qui gausa pas

Saganar, maserar,

Panar la libertat

Los que vòlen pas èster

Sonqu’una frièsta

Pros ulhs dos mainats

 

Los que xentz auriflama

E daltonians de l’anma

Sàben pas les colors

Aqueths praubes missards

A qui jamèi l’istoara

Harà los aunors

 

Aimi ses petitas cançons

Mème se pàssan per colhons

 

Aimi les gents que dóbtan,

Qu’àiman quand lesi fóten

La patz de temps en temps,

Que vòlen pas se’n véser,

Mascanhar per se’n créser

Quitament disement

 

Disètz-lesi que l’anma

Es un grand huc que crama

Los pus negres marmuts

Una lutz qu’alugreja

Pinconèira, gareja

Tot çò qu’atz viscut

 

Merci per la tendressa

E rai per vòstas fessas

Qu’an hèit çò qu’an poscut

 

 

Gaby Balloux – 01/12/2020

Pus jamès (Régine ARDILLEY, 2019)

Lo peu blanc, totjorn bronzat,

Grand carrat au còth entorlingat,

Museta en bandolièra,

Un pòrt bohèmi, innat o cultivat

Tots lo coneishen plan.

Pus jamès lo veiretz

Sau marcat de Montalivet,

Come un camalòng

Ondejava emb elegància.

Sas pòts, un liugèir sorríder ;

Los sens en alèrta,

Vedè, sintè, sondava,

Mèmes l’imperceptible

Que gravava dens sa memòria,

Un disc durt infalhible

Ant son inspiracion pudava.

Que vingusse cap a vos

Son sorríder vos engolopava

De charme, de respèct, de doçor,

Vos sentiètz aunorats.

De lèds, deviniètz bèths,

De vèrme lusent, passiètz estela.

Come sabè vos encantar.

Los mòts, los cercava, los finholava,

Los chapava, los gostava

Pre melhor vos los balhar,

Ad escotar, a saborar.

Luvant los uelhs que s’esclaraven

O negrejaven bruscamens

Pr’ encara mèi accentuar

L’efèit que tornava cercar.

D’un còp devinè Monet

Cercant l’ultima tòca

Pre sublimar aqueth tablèu .

Laguipson, grepin, baïna…

Aqueths mòts gascons ne’n èren,

Esclarissent la pus bèra tela

D’un Medòc qu’avè causit

Emb « la hema de sa via ».

Delphine as uelhs d’aiga viva

E clara paronant lo sable blond.

« Los Ormes » aqueth refugi de patz

Entremei ribèira e grand mar,

Vinhas e grand pinhadar

Aquí lur camin jeiós arribèt

Aqui lur via, d’un còp, s’acabèt

A jamès, a jamès…

 

Aumatge a Eric Holder mòrt lo 23 de janvièr 2019

 

Publicat lo 11/03/2019.

Lo Diables en estòp dens lo Medòc (Los Tradinaires, 2019)

Aqueth matin ‘là lo Diables se luva dau pè horcut gauche, lo cap colonizat pr’una mishanta banda d’angelòts que jogaven dau djembé entre sos còrns. A 2000 ans passats suportava de mens en mens las desseiradas abuuradas de l’in∙hèrn. La tequilà a 99° ie traucava las tripas e avè en hasti las musicas amplificadas in∙hernaus de las joenas generacions de demònis. A tot préner, aimava melhor los cantics. Encara tot ensucat, se vestís en marronant. Ben entendut, mèmes en rentrant lo ventre, podè pas acrochar lo boton dau haut de son jean.

 

— Nom d’un sòrt ! ce jurèt en se servent un veire de pastagà sens aiga, fau que me mèti a la tisana e au regime.

 

Se sovinè pas mèi de l’endreit ant avè parcat son autò la velha. Divut se liurar a quauquas manipulacions magicas pre la visionar : l’antic express rodilhat èra alà sus un parcatge dau Verdon pas lonh de l’embarcadueir dau bac pre Roian.

 

— Mès qu’anguri har dens aqueth trauc perdut ? ce demanda. E pre de qué me rossègui de las cacunhas autan minablas ? Divuri achetar aquò i a mila ans pr’anar a la caça, mès adara mèmes los cans vòlen pas mèi montar dedens. M’estona que nada diablotineta velhe fenir la nueit emb jo ! Fadré que me trobèssi un beròi quangó !

 

Fenit la botelha de pastís au galet e las idèas un chic mèi claras, sortit de l’in∙hèrn pr’una de las pòrtas donant sus la Punta de Grava. L’èrt pur e marin lo hit tossicar. Reconeishè ren a l’entorn d’eth. Come l’express avè arribat dens aqueth bot dau monde ? Redobtèt quauque aprentís demòni de l’ager abandonat ‘là après l’ager maluvat sens permission. La joenessa respectava pas mèi ren. De son tèmps l’òm darraubava das carròces.

 

L’automobila, après quauquas imprecacions demoniacas, volut plan desmarrar. Lo Diables sortit son atlas roptèir de la boita a gants. Lo Medòc ie figurava en blanc, come un triangle voit entre mar e ribèira : fau dire qu’end aqueth tèmps ‘là, la peninsula èra qu’un desèrt de sables, de gravas magras e de marescs descoratjants.

 

— Interessant, pensèt lo Diables. Un país inexplorat. Vauc bilhèu ie trobar dau petròli o dau carbon pre har burtlar en in∙hèrn. Au prètz ant lo fiol se vend adara, aquò me haré de las economias.

 

Cruiosamens aquera contrada inabitada èra maugré tot traversada pr’una ropta, una sola, indicada pr’un fin trèit rotge sus la carta.

 

— RN 215, deschifrèt peniblamens lo Diables qu’avè pas sas lunetas pre veire de près.

 

E embraguèt.

 

Vaquí donc lo Diables, end aqueth bèth dimeishe, rotlant sus la nacionala 215, en direccion dau midi. Aquera ropta mitica, que lo monde entègre nos enveja, presenta l’inconvenient d’estar sovent rectilinèa. Fau donc evitar de s’endromir au volant, o de negociar de las viradas inexistantas. Es pas se aisit, quand l’òm es pas tot a fèit de jun. Mès pre gahar l’aviada, cadun hèi ce que vòu, pre que es ben entendut que lo Medòc es un país libre. Totun emb l’express, nat riscle de despassar lo quate-vints. Lo Diables rotlava tranquillamens sens ziga-zagar mèi que fau. Estut donc fòrt susprés quand los cordoats ie hiren signe de s’arrestar.

 

— Portatz pas de cinta, Mossur, ie dishut un gendarma.

 

— E non, respondut lo Diables aimablamens. Èi dijara dau mau a barrar mas culòtas a causa de mon ventre, vauc pas méter una cinta en mèi.

 

— Ah, ah ! se moquèt lo gendarma. L’òm hèi de l’esperit ! Montratz vòstes papèirs Mossur e bohatz un chic dens aqueth aparelh.

 

E valà que maugré das papèirs quasi en règla e un alcootèst a pena positiu — avè pas fòrt buvut mèi qu’un litre de pastis dempuei son revelh — lo Diables se vistut tirar son permís de conduure, sens ager ajut lo tèmps de se har explicar aquera istòria de cinta dont l’òm i avè absoludamens ren dit quand avè passat son permís, mila ans abans.

 

Se trobava donc sol, a pè, au mitan d’enlòc. Assagèt d’invocar las fòrças in∙hernaus o d’aperar un taxi emb son telefonet. Diguns ie respondut : aquò captava pas. Ie restava pas mèi qu’a har de l’estòp come un dròlle, a mèi de 2000 ans. Erusamens la chança tardèt pas a ie sorríder. Un gròs vehicule estelejant se parquèt davant eth. Lo Diables reprimèt un haut lo còr en reconeishent lo conducturt : lo Bon Diu, eth-mèmes, sorrident de son sorríder eternau petant la fòrma.

 

— Qu’es aquò aquera auto de quequé ? demandèt lo Diables en s’installant sau sièti confortable.

 

— Una mercedès 4×4, es melhor pre circular pr’aquí a causa dau sable.

 

— Oè, mès aquò diu buure, ricanèt lo Diables. E jo, las autòs nèvas, aquò me balha enveja de gomir : aquò secudís pas pro. Aquò’s come la clim, aquò me rend malaud.

 

— Sès jamès content, mon praube, suspirèt lo Bon Diu. Qu’es aquò que fabriques sus aquera ropta ?

 

— Aquò’s ce que me demandi dempuei a matin : èi vingut cercar ma voatura au Verdon. Me soveni pas mèi pre de qué l’aví parcada ‘là. Pensavi ne’n profitar pre vesitar un chic lo país, mès i a ren dens aqueth cunh ! dishut lo Diables en gardant pr’eth sos projèits petrolèirs.

 

— Justamens, sèi aquí pr’arrenjar aquò, dishut lo Bon Diu. Poirés m’ajudar se as de las idèas.

 

— E qu’es aquò que ganharèi ?

 

— Una plaça au paradís.

 

— Bè ! hit lo Diables. L’òm va puslèu se partatjar lo país. Prenes tot ce qu’es a l’oèst de la RN 215 e jo tot ce qu’es de l’aute costat.

 

— Aquò saré mèi fraternau de trabalhar amassa, proposèt lo Bon Diu.

 

Mès lo Diables que s’avè hèit colhonar mèi d’un còp prau Bon Diu avè pas enveja de trabalhar fraternaumens.

 

— Te vedi venir, los coneishi los partatges, ce dishut. Quand l’òm plantarà de las patatas, prendràs ce que possa devath la tèrra e jo, aurèi dreit a las huelhas que pòden pas se minjar, que possen au dessús. E pre recoltar lo blat, aquò sarà lo contra : los cabelhs pre tu e las racinas pre jo. Me prenes pr’un pèc, o pr’un morre ? M’as dijara hèit lo còp dens las Landas. Mès aquò marcha pas mèi. L’òm hèi come èi dit.

 

Lo Bon Diu, segur d’ie ganhar, acceptèt. Desbarquèt son passatgèir sus un petit pilòt de gravèirs e contemplèt lo paisatge desolat. Exactamens lo genre d’endreit desertic que regòrja de petròli. Èra segur que quauquas formulas de magia negra harén gisclar lo preciós liquide. Mès èra pas en fòrma e sustot avè fòrt set. Avè ren buvut dempuei lo dejunar. Lo pastís dau matin e la tequilà de la velha ie restaven sus l’estomac. Ne’n avè pro d’aqueths buures descapants. Avè enveja de quauquarren de doç e corsat au còp, liugèir e prehond, elegant, frueitat, armoniós… e rasonablamens alcoolisat.

 

Tot en reivant ad una tau mervelha, s’endromit.

 

Òr quand se desvelhèt, tot avè sanjat a l’entorn d’eth. Los terrèirs pelats s’avèn cobèrts de vinhas, de castèths, de petitas roptas e de beròis vilatges. Lo Diables se frutèt los uelhs e vistut a costat d’eth un veire a pè emplit d’un liquide rotge fòrt fonçat. Gostèt prudentamens puèi buvut lentamens. Savorèt cada gorjada tot en contemplant lo paisatge. La doça lutz daurada d’aquera fin d’après-meijorn medoquina l’emplissè d’un bonurt inconeishut.

 

— Aquò’s aquò mon paradís, se dishut. Lo Bon Diu pòt gardar lo sòn, emb sos anges que jòguen dens las nuas ! E l’in∙hèrn, lo quiti as joenes demònis. Jo, m’installi aquí.

 

Quauques tèmps pus tard, los dus velhs enemics se retrobèren sau born de la RN 215, a l’entrada de Listrac. Lo Bon Diu conduusè totjorn sa mercedès super, mès lo Diables arribèt au volant d’un berlingò tot nèu.

 

— Jo, viu ! s’exclamèt lo Bon Diu, quau país defecile ! Èi samenat dau blat e plantat de las rabas, aquò a ren balhat. Èi assajat l’òrge, la civada e lo segle. Aquò’s pas fòrt melhor. Tot ce qu’èi reüssit a har possar, aquò’s una prauba landa e i èi mes quauques olhèirs que tiren lo diables pre la coa, se ausi lo dire. Mès tu, suspausi qu’as ren poscut tirar de ton país de grava, mon praube amic !

 

— Gaita aqueras vinhas, respondut lo Diables en puntant son dit cap au luvant. Sèi pas maucontent dau vin que balhen.

 

— De las vinhas e dau vin ! s’exclamèt lo Bon Diu d’un ton superior. Legisses pas los jornaus ? Aquò’s la crisi a causa de la concurréncia das vins d’alhors.

 

— Aqueth-aquí se vendrà totjorn, assegurèt lo Diables, pre qué aquò’s lo melhor dau monde. Ten gosta-me aquò.

 

E desbochonèt una botelha de Margaus.

 

Lo Bon Diu admetut qu’avè jamès ren buvut d’autan bòn e ie hadè dòu d’ager quitat un tau terroart au Diables. Fòrt maucontent, remontèt dens son 4×4 e partit de cap a Bordèu. L’òm lo revistut jamès dens lo Medòc.

 

Alavetz lo Diables regnèt sol sus tota la peninsula : invitèt das collègas de l’in∙hèrn holandés que desaiguèren los marescs e los paluds. Puèi bordèt las còstas oceanas de bèras plajas de sable fin sus las quaus hit deferlar de supèrbes rotlèus. Enfin, inventèt lo surf. E las plajas naturistas.

 

Mès aquera darnèira trobalha maucontentèt lo Bon Diu qu’envièt sau Medòc la onzièma plaga d’Egipta : una grèla de pinhas s’abatut sau país pendent onze jorns e onze nueits. A l’aubralutz dau dotzième jorn, lo Diables las ‘massèt una pr’una. Puèi hit possar das aubres a creishença rapida pre ie suspénder los projectiles divins : aquò’s atau que balhèt neishença as pins, pre la pus grand jòia das gats-esquiròus e das ‘massurts de vidaus. Lo Diables qu’aimava melhor los ceps plantèt tanben das cassis dens das cunhs coneishuts d’eth sol, dau mens au començament. E dotèt lo país de plan d’autes plesirs que cadun pòt descobrir e apreciar come vòu.

 

Pre dau segur tot estut pas absoludamens perfèit : i a jamès de vagas prau Lacanau Prò. E los gendarmas susvelhen totjorn nòsta velha 215 tristamens desclassada en vulgara ropta departementala. Lo Diables pensa que son las petitas revenjas dau Bon Diu.

 

Publicat lo 11/03/2019.

L’olom dens los país d’òc

L’olom – coma se ditz shas jo –, olme, orme, om, ome, alom… (Ulmus minor) es una esséncia d’aubre que tots ne’n conéishen lo nom, mès possedís taplan una particularitat : es redde rala a l’atge adulte. Au XXIe siègle, tròbam l’olom coma june aubròt, dens los bruishòcs o les sègas, mès los individús adultes son a considerar coma de vrais monuments naturaus.

En efèit, sofre d’una malausia mortala, la grafiòsi, provocada per un micrò-organisme (Ophiostoma novo-ulmi) que trava la montada de la saba bruta, çò que fenís pr’hèser flaishir lo hulhatge e per tuvar los oloms en mens de dus ans.

Una prumèira epidemia comencèt en 1916 en deishant prampó d’aubres adultes. Apui una segonda epidemia aujut lòc dens les annadas 1970, s’espandissent en França a partir de la region parisiana. ‘Quò’s en 1977 que la grafiòsi arribèt en Gironda. Dens aqueste departament, entre 1977 e 1982, lo volume d’oloms sus pè deminguèt de 88 % (Pinon & Feugey, 1994). Aquò’s considerat coma la pus grava catastròfa ecologica subida per un aubre en Euròpa desempui de siègles.

Dubri una parentèsa per mencionar quauquas anecdòtas ligadas a quauques oloms de nòsta campanha nòrd-aquitana, en dishant per costat Bordèu e l’Ormée (véser lo resumit de Larché, 2006).

L’olom de Biscarròce (Palain, 2010), vielh de 6 siègles, èra considerat coma lo mèi vielh de França. Es associat en d’una legenda : una goiata èra estada despiucelada ; coma punicion, l’estaquèren au tronc de l’olom pendent quate jorns e se morit de vergonha ; una corona de hulhas blancas apareishèva cada annada sus lo tronc de l’aubre – una particularitat genetica a l’origina de la legenda. En 2010, l’olom se morit, cruishit de vielhessa e tocat per la grafiòsi.

L’olom de Sent Avit de Solètge (Larché, 2006), de quasi 4 m de torn e 28,70 m de haut, es plantat en d’un canton, sus un cimòt, au lòc de Rauly. Dísen qu’es un d’aqueths aubres de la Libertat plantats entre heurèir e mai 1848 après la Revolucion d’Heurèir. Sa resisténcia a la malausia es esmiraglanta, au punt que ne’n hasren barbats per cultivar una linholada resistenta au Cemagref (adara Irstea) de Nogent-sur-Vernisson (Loiret).

L’olom de Menaut, a Cerons, conta sons sovenirs dens un poèma en gascon garonés de Fernand Masson dit « Florimond » : Ètz arribat tròp tard pr’enténder mon istoara / Poèta, sui ta vielh ! Dejà dempui longtemps / Cada jorn hèi partir causas de ma memoara / Cada mes, oblidar quauques evenements. / Bien sovent dens la nuit quòra tot dròm tranquille / Me crusi lo cervèth per me ressovenir / Mès ‘quò’s deu temps perdut, la nuit se passa e fila / Lo passat tot brumós pòt pas me revenir. / I a ta longtemps que sui apitat sus la bola ! / N’avèvi que trenta ans, quòra lo rei Enrí / Aqueth rei, sàbetz bien, qu’aimèva tant la pola / Au mitan de sa cort vengut passar pr’ací. / Èri dret coma un i ; dissut a Marguerita / En me montrant deu dit : « Reine, ventre-saint-gris / Qu’il est donc beau cet orme ! On peut jurer petite / Qu’il n’a pas son pareil de Pau jusqu’à Paris ! » / E les gents de Menaut, entendent Enric Quate / Se sentíren lavetz l’amor-pròpe flatat / Levèren tots la man de ne jamèi m’abàter / E la haisha e l’hauçòt m’an totjorn respectat. […] Passi mon temps adara a parlar demb mon vente / L’èi curat coma un pifre e vènen i portar / Les grolas, los pad’rons, quauqua grilha impotenta / Brèf, tots los vielhs obgèts que son bons a gitar. […] Demandi pas encara a hèser lo grand saut / Pòdetz dens l’Armanac Garonés ec escríver / E remerciar per jo lo monde de Menaut. / E valà çò qu’es hèit. Ma Musa te repèta, / Vilatge de Menaut, çò que l’olom m’a dit. / E pr’acabar, se vòs lo conselh deu poèta : / Respècta ton olom coma un aubre benit !

Mèi au levant, Ubaud (2017) cita d’autes oloms istorics, coma lo de Sant Maurici Navacèlas (34), lo de Vilaseca-Landa (11) o mèi lo de Sant Pèire d’Estripians (48) demb 5,90 m de torn (classat aubre remarcable). Shafrats « Sully », serén estats plantats a la demanda de Sully davant de glèisas en signe de reconciliacion entre catolics e protestants. E un aut usatge en Provença èra lo que seguís : « quòra l’aviá un òume espectaclós, sus d’una plaça, ‘m’una bauma au dabàs, de la fisar a-n-un pegòt (cordonèir) ».

Mès tornam a nòstes afars toponimics. Pòdem dejà mencionar un quite nom de parçan, la Lomanha, que vingré belèu d’*alomanha, drivat collectiu d’alom. D’alhors, aquestas fòrmas en a- (mèmes se son presentas en Gasconha meridionala : cítan en biarnés alomèr « bòsc d’oloms ») son sustot tipicas de l’Armanhac, deu Neraqués e deu Vasadés. Atau poiram citar : les Aloumats (47), Laloumet (47). La varietat landesa/armanhaquesa aulom, rala, es representada per Lauloum (40) e Laouloumet (32). La fòrma olom qu’utilisi se retròba dens los parlars garonés, vasadés, neraqués, landés : Louloum (40), Louloumet (33, 47), Baconnes de Louloumet (47), Prades de Loulouma (33) ; la majoritat d’aquestes toponimes se tròban dens la ribèira de Garona. Fau remarcar que los toponimes en -et son pas forçadament diminutius (latin -ittum, femenin gascon -eta) mès collectius (latin -etum, femenin gascon -eda).

Soent, tròbam de drivats d’om(e), coma lo nom de la comuna d’Omet (33) (Boyrie-Fénié, 2008). Pòden préner un sufixe simple [Houmère (65), Houmères (09)] o doble [a las Houmarettes (32), Loumadère (32), Loumarède (30)]. Lo cas de la comuna de Méracq (64) merita d’estar sinhalat, perque s’agiré d’una meishanta compreneson de l’omerac « lo bòsc d’oloms » (véser p. ex. Grosclaude, 1991) pusque de fòrmas ancianas èran Lo Merac e Louméracq, encara que la mèi vielha fòrma estussi Meirac (çò que pòt vèner d’un nom de persona gallò-roman) ; lo sufixe -ac es atipic per un collectiu vegetau. Lo nom de l’aubre pòt tabé se trobar non sufixat : les Houmes (33, 17, 16), les Oumes (16, 17, 43), lous Houmes (81), les Houms (81), les Oums (34), lous Houms (48), lous Oums (48), Val d’Houms (11), Clot des Houms (82), Terres des Oumes (16)… ‘Quò’s interessant de trobar dens les Charantas, a costat de les fòrmas d’oïl l’Houmerée (17), Terres de l’Oumerée (17), aquestas fòrmas d’òc en -ada e en -eda : les Oumarades (16), l’Oumade (17), Vallée de Loumerède (16). A prepaus de sentongés, fau saber qu’a les Essentas (33) empleguèvan lo mòt umèu, drivat de l’oïl umeau per lo marotin (parlar de la Petita Gavacheria).

‘Quò’s fòrt possible d’i restacar los toponimes shens -u- : au Homs (32), les Homs (11, 12, 34, 46, 81), Homs (34), Oms (81), Camp des Homs (47), le Champ des Oms (11), Coumbo des Homs (11), Travers des Oms (34), Village d’Homs (30). Retròbam d’alhors en Rosselhon Clots dels Homs, Colomina d’Oms, Jasse d’Oms. N’èi pas cercat d’eventualas variantas deu tipe Ons perque una requèsta sus https://territoires-fr.fr auré sortit tròp de responsas shens rapòrt !

Medissa causa per los toponimes deu tipe Homme, nombrós, que son en realitats òumes/omes : le Plan de l’Homme (34), Col de l’Homme Mort (26), le Port de l’Homme (33), e bèth-arremat d’autes…

Vegem adara la fòrma olm(e), pus pròisha deu latin ulmus, mèi orientala pusqu’es presenta sus una banda que travèssa los país d’òc per lo mitan, e redde abondosa. Dens la macrotoponimia am Lolme (24), Olmet (63), Olmet-et-Villecun (34), Laroque-d’Olmes (09), Villeneuve-d’Olmes (09), Saint-Martin-des-Olmes (63). Dens la toponimia auram : l’Holme (43), l’Olme (07, 42, 43, 63) l’Olm (30), Lolm (46), les Olms (11) Holmes (43), les Olmes (30, 63, 42, 69), Bois de l’Olme (43), Camp de l’Olm (30), Champ de l’Olme (43, 63), Pech de Lolme (46), Pont de Lolme (07), Ripe de Lolme (43), sous l’Holme (43). Los toponimes collectius, au segur, se tròban a braçats : Causse de Lolmière (46), Olmière (81), Olmières (11, 81, 82), les Olmières (30, 81), l’Holmède (30), Olmède (82), Lolmède (46), Lolmade (46), Lolmadel (82), Lolmel (46), Olmet (12, 15), Lolmet (46, 82). Auratz belèu notat que dens tots los cas precedents, s’escriu ol- ; mès i a tabé toponimes que correspónden mèi a la prononciacion, a saber : l’Houlme (07, 30), l’Oulme (06), Loulm (31), Loulme (47), les Oulms (81), les Oulmes (43), l’Oulmet (81), al Oulmet (82) qu’es una faussa trencadura, l’Oulmière (81), Loulmaire (47), Loulmède (24, 47, 82), Loulmière (46), Pâtural de l’Oulme (43), Combe d’Oulmet (07), Combe de Loulmède (46), Combe de Loulmière (81), Combes d’Oulmière (81), Puech d’Oulmière (81).

E se prénem enfin la fòrma orm(e) – am tabé remarcat una fòrma femenina dens los departaments d’Arièja e d’Aude –, pòdem citar : l’Ourme (04, 06, 24, 33, 81), les Ourmes (09, 33), Ourmes (09, 31), Lourme (47, 04, 09, 11, 24, 63), Lourm (09), l’Hourm (31), l’Hourme (33), Campdelourme (47), Camp de l’Ourme (09) e Champ de l’Ourme (04), Cami des Ourmes (47), Cap de Lourm (09), Clot des Hourmes (05), Clot(s) de l’Ourme (47), Coulet de l’Ourme (04), l’Adrech de l’Ourme (04), Lafon de Lourme (33), Pessos des Ourmes (47), Plantey des Ourmes (33), Prés de l’Ourme (33), Rec de Lourm (09), Serre de l’Ourme (05), Soula de Lourm (09), Vignes de l’Ourme (31), lous Ourmes Viels (48), Ourme de la Bentaloune (47). A véser cap de l’orm, clòt de l’orme, la font de l’orme, ne’n pòdem deduíser qu’oloms solets servèvan a reperar d’elements deu paisatge… en d’una epòca alunhada que la grafiòsi èra pa’ncara arribada ! Lourme Long (47) es curiós mès ‘quò’s belèu una faussa trencadura d’*ormelon. E demb los sufixes costumèirs : as Ourmats (82), les Ourmats (46), Lourmade (81), Lourmado (11), las Ourmades (47), les Ourmades (82), l’Hourmet (09), Lourmet (11, 24, 31, 46, 81, 82), as Ourmets (31), l’Ourmède (31), Lourmède (31, 47, 82), Lourmédo (81), l’Ourmetto (31), Lourméto (09, 11), Lourmette (31), las Ourmettos (11), les Hourmettes (31), Lourmiat (33), Lourmière (81, 82), Lourmièro (81), Ourmières (82), les Hourmières (81), Lourmasse (46, 82), e pus originau les Ourmeyroux (24). Quauques còps lo grope -en- s’introdui : l’Hourmenet (15), Lourmenat (33). Mèi rale es lo correspondent provençau deu francés ormeau : l’Ourméou (06).

Per conclúser, l’olom es bien present dens la toponimia d’òc (e d’alhors : Peitau, Charantas, Daufinat, Forés…) maugrat son abséncia de visibilitat dens lo paisatge d’anuit.

Boyrie-Fénié B., 2008. – Dictionnaire toponymique des communes, Gironde. CAIRN/InÒc, Pau, 408 p. + 1 CD.

Grosclaude M., 1991. – Dictionnaire toponymique des communes du Béarn. Escòla Gaston Febús, Pau, 416 p.

Larché J.-F., 2006. – Les promesses de l’orme de Saint-Avit-de-Soulège. Les Cahiers de l’Entre-Deux-Mers, 73 : 6-7.

Masson F., 1980. – Histoires, dichudes é countes gascouns dou Garounés, vol. 1. Maumy-Aristégui, La Rèula, 305 p.

Palain M., 2010. – L’orme légendaire de Biscarrosse. Sud-Ouest, 28/08/2010 [en linha sus https://www.sudouest.fr].

Pinon J., Feugey L., 1994. – La graphiose de l’orme : une maladie dévastatrice à causes bien identifiées. Revue Forestière Française, 46 (5) : 422-430.

Ubaud J., 2017. – Des arbres & des hommes. Architecture et marqueurs végétaux en Provence et Languedoc. Edisud, Sant Romieg, 364 p.

https://apps.atilf.fr/lecteurFEW/index.php

https://territoires-fr.fr/lieux-list1.php

Publicat lo 08/08/2019.

Le silvicultura naturala qu’es aquò ?

Interview de Jacques HAZERA publicada dens Lo Sarmonèir n° 18 (martz 2013)

 

Lo Sarmonèir – Ètz vice-president de Pro Silva France e fondator de le Sylviculture Naturelle et Continue © : de qué s’agís ?

Jacques Hazera – Pro Silva France es una associacion de forestèirs dont estèt creada en 1990 e dont hèi le promocion d’una silvicultura pròisha de le natura. Le Sylviculture Naturelle et Continue © es una adaptacion a les constrentas localas (massiu landés, sòus praues, climat ruche, esséncia pionèira, abitudas especificas deus pinhadèirs landés) deus principes de Pro Silva. Aquò’s en 2009 que Didier Müller (expèrt forestèir girondin originari deu Jurà, mòrt accidentalamens en aost 2010) e jo mème concebórem e botèrem au punt aquira adaptacion, au lendeman deu passatge de le ventena Klaus. Aquira adaptacion repausa en fèit sus chic de causas : en gròs, s’agís sonque de portar divas modificacions simplas a les abitudas landesas. Le permèira modificacion consistís a privilegiar le regeneracion naturala (en le pervaucans a chic de fres), e le segonda consistís a realisar aquira operacion quauquas annadas avant le pica rasa deus adultes. Divas autas preconisacions complétan aquith cambiament :  l’abandon deu despressatge mèi l’aubertura d’un paredatge large. Las consequéncias tecnicas mían en d’enòrmas milhoracions tant economicas (milhora rentabilitat), com tecnicas (bòi de mèi bona qualitat), ecologicas (milhoracion deus ecosistèmas, conservacion deus abitats), sanitàrias (milhors equilibres) o paisatgèiras. En resumit, lo pinhadar se pòrta milhor e los forestèirs tabé. Puirén díder que s’agís de « trabalhar mens entà ganhar mèi ! »

LS – Dídetz los pòplaments barrejats represéntan una de les solas solucions perennas en matèira de pinhadar. En qué consistíssen ?

JH – L’abarrei de les esséncias es en efèit primordiau per le perenitat deus ecosistèmas. Sàben per exemple que, gràcia a substàncias aulentas, le preséncia de bòis blancs bota los pinhs a l’empara de les atacas d’escolites, que les perringlas dont nídan hens los cassis hècen demingar les populacions de « gataminas processionàrias », o que los vèrns an le capacitat d’assanir tèrras molhadas. Tabé, le simpla preséncia de hulhuts permet d’adocir l’umús deu pinhadar e de’n milhorar chic a chic le fertillitat. S’agís pas forçadamens de grands aubres hulhuts : modèstes sutgèits persamiats per ‘cí per ‘quí son dejà frem benefics per le pèça. Lo mèi sovent, sufís de reduíser los entertens entà qu’un abarrei espontanat s’instali (taudins, cassis, castanhèirs, mès tabé senguin, sauç, jaugas…). Amèi d’aquò, per fin qu’un ecosistèma sigui robuste e resilient, fau que sigui complèxe, çò qu’es solide lo cas deus abarreis per rapòrt a nòstes pinhadars dont son monoculturas. Enfin, i a pinhadèirs dont s’eishéntan en credens le silvicultura deus puplaments abarrejats qu’es tròp complèxa, mès existís, per los gestionar, solucions frem simplas, frem eficaças, e bon mercat.

LS – Maugrat sa toxicitat e son caractère invasiu, quaus son los atots de l’arcacià, dont ètz un fervent partisan ?

JH – A ma coneishença, le toxicitat de l’arcacià concèrna pas dirèctamens lo pinhadèir (toxicitat de les fabacèias per ingestion de les granas… çò que vau tabé per los pesèus, les mongetas o les havicas !). Lo caractère invasiu de l’arcacià es mens violent qu’aquith de frem auts colonisators (ailanta, cerilhèir tardiu, bambó, « travassa-camin
deu Japon », bossalon asiatic…). Per exemple, l’arcacià coloniserà jamèi tèrras prauas. Aquò dit, a l’avantatge de milhorar le fertilitat deus sòus suus quaus s’instala. Aquò’s bien tròp tard anuit, au XXI^e siècle, entà s’encoentar de lemitar l’expansion d’una esséncia dont, en qüate siècles, s’a dejà probanhat per tota l’Euròpa, e dont pòden anuit considerar com perfèitamens aclimatada. L’arcacià a tabé mantas autas qualitats : aquò’s un aubre mellifère frem reputat ; fixa l’azòte atmosferic, dab le garantia qu’aquith
azòte se retroberà pas hens les napas freaticas devath una fòrma poluanta (nitrita,…) ; aufre una remuneracion superiora en d’aquira de frem autas esséncias (notadamens lo pinh maritime) ; porvei un bòi frem duraduir e dur (amèi frem bròi) dont pòt remplaçar avantatjosamens frem bòis exotics (lo tèc notadamens) ; aquith bòi es un excelent combustible.

Publicat lo 31/03/2019.

Los noms de Zea mays en lenga d’òc

Lo blat d’Espanha (Zea mays), cerala redde espanduda actualament dens lo paisatge gascon (arribèra biarnesa, Shalòssa, ribèira de Garona, Vasadés e Labrit, Agenés, Armanhac, region tolosana…), estut introduït en Euròpa au XV^e siègle e pus precisament dens lo Bassin aquitan (mès tabé en Bressa e en Franca-Comtat) au debut deu XVII^e siègle. Atau es a la basa d’especialitats culinàrias coma lo talo basque, la cruishada e les micas en Gasconha, lo milhàs, lo milhasson e les rimòtas en Gasconha, Guiena e Lengadòc…

Los mòts per designar Zea mays en gascon son nombrós e se restàcan a tres grands tipes : los qu’hèsen referéncia a de cerealas dejà coneishudas en Euròpa (blat, milh), los qu’hèsen referéncia ad una origina exotica, e los ligats a la textura o a la fòrma deus gruns.

Dens la prumèira categoria, lo blat (de l’ancian francic *blād) es bien representat. Lo tèrme blat d’Espanha es prampó espandut sus les termièras de Gasconha, sustot en Bordalés, Vasadés e Agenés ; aquò dit lo trobèvan tabé en Perigòrd, Bas Lemosin, Carcin, Nauta Auvèrnha, amèi en Peitau e Charantas. Ne’n drívan les fòrmas contractadas bla’spanha, bl’espanha o mèi blat-Espanha, coma gròs blat qu’es tipicament provençau. Au delà de Gasconha, troberàn blat de Turquia en Velai, blat turque en Daufinat e Provença, blat de turc e (blat de) Barbariá – lo país lonhtan deus barbares ! – en Provença… Curiosament, en Limanha aquò’ra lo gran de França !

Dens les Pirenèias, parlèvan quauques còps de blat mòro o blat (de) moro, mès tabé en Nebosan de blat marin. Fau compréner dens lo prumèir cas « blat de Maure » ; dens lo segond cas, aquò se pòt explicar en comparant demb lo mòt lengadocian blat tramar « blat d’otra-mar » : considerèvan que lo blat d’Espanha èra arribat per la mar… mès laquala ?

En Medòc, menciónan lo tèrme blat panèr, pus justament blat panèir, tant vau díser « blat que sèrv a hèser pan ».

Tota una familha empenada de mòts, pro importanta notadament en Lengadòc, Roèrgue e Gasconha, driva deu latin milium. Lo mòt lengadocian e oèst-gascon tipic es tot simplament milh, çò que pòt crear de confusions demb Panicum milia-ceum qu’apèran soent atau, shens comptar Setaria italica aperat milhada, milhar o mèi milhauca, e Sorghum bicolor aperat milhòca, milhauca o milheròca ! Lo mòt landés, biarnés e bigordan per Zea mays es milhòc, lo femenin milhòca estent redde mèi rale ; notam en passant qu’utilísan lo femenin per designar generalament de plantas pus petitas.

Tróban tabé quauques drivats de milh coma milhàs o milhasson (rales perque s’agís sustot de còcs), milhassa en País de Fois, milhièra e milhièira en Lengadòc e Bas Carcin, amèi milh gròs en Arièja dont les fòrmas contractadas son migròs, mirgòs e milgora en Coseran. Enfin, diràn milh-Espanha, comparable au blat d’Espanha.

De la Turquia, origina supausada de ‘questa cereala, vèn lo mòt turguet, apelacion tradicionala deu blat d’Espanha en Armanhac e Labrit ; la referéncia a la Turquia se retròba atau parelh dens tot l’èst de la Provença, lo Daufinat, la region lionesa, la Franca-Comtat, la Borgonha, lo Bassin parisenc e lo quite Artés (Artois).

Pus ralament, pensèvan que lo blat d’Espanha venèva d’Inda, d’ont los mòts indon e indòu dens lo sud-oèst de les Lanas, çò qu’es pas shens rapelar lo dindon francés e ses traduccions landesas coma lindon. En catalan rosselhonés, diràn d’alhors blat (d’)Inda. Quant aus mòts coseranés garnable e gran de nable, se rapòrtan a la vila de Naples, coma lo blé d’Nap’ de Torena.

Enfin, i a tota una sica-saca de mòts que vènen deu latin caryon « esquilhòt », dont l’aira de reparticion es a cavalèir sus l’òc (Perigòrd, Naut Lemosin) e l’oïl (Sentonja, Peitau, Anjau…) : per la partida occitana, s’agís de bigarroelh, migarroelh, bigarròt. Mès curiosament, en Comenge e Aran, lo mòt carrolha, de medissa etimo-logia, vòu díser « panolha ».

Publicat lo 06/03/2019.

Etude dialectométrique #1 : phonétique

 

Je suis en train de réaliser une étude dialectométrique en comparant 31 dialectes d’oc ainsi que le roussillonnais. Il y aura 5 parties : phonétique, morphologie, syntaxe, conjugaison, lexique.

 

 

 

Il s’agit d’un tableau à double entrée avec le pourcentage de similarité des dialectes deux à deux.

 

 

 

La partie 1 « phonétique » est faite. Elle se base sur 26 traits phonétiques.

 

 

 

Les résultats sont intéressants :

 

 

 

- Les couples de dialectes les plus similaires phonétiquement (à 92,3 %) sont : Pau/Montagne bigourdane ; Toulouse/Albigeois ; Toulouse/Narbonnais. Rien de très étonnant. Vient ensuite Nice/Provence maritime avec 90,4 % (ce qui n’est pas bon signe pour les partisans du niçard dialecte à part… mais pour l’instant on ne regarde que l’aspect phonétique).

 

 

 

- Les couples de dialectes les plus éloignés phonétiquement (à 34,6 %) sont : Limagne/Montagne bigourdane ; Limagne/Roussillon ; Limagne/Narbonnais ; Limagne/Montpelliérain ; Velay/Narbonnais ; sud Cantal/Grande Lande ; centre Corrèze/Grande Lande. Là c’est vraiment frappant, et ça va plaire aux sécessionnistes auvergnats (mais là encore, on n’est que sur l’aspect phonétique, donc prudence). Cela explique ma sensation d’étrangeté auditive quand j’entends parler en auvergnat des locuteurs naturels (phonétiquement, cela rappelle plus le francoprovençal que les parlers aquitains).

 

 

 

Mais à présent, tenez-vous bien : j’ai pris, pour chaque dialecte, l’ensemble des pourcentages de similarité et j’en ai calculé l’écart-type (σ). Plus il est petit, plus les valeurs sont groupées, plus le dialecte peut être considéré comme « central » au niveau phonétique, c’est-à-dire équitablement proche de chaque autre dialecte. Et c’est là que – je le répète, pour l’instant juste au niveau phonétique – le mythe de l’occitan central commence à vaciller.

 

 

 

En effet, les dialectes les plus centraux phonétiquement, sont, dans l’ordre :

 

- le bergeracois (σ = 7,05)

 

- le cévénol ( σ = 8,68)

 

Exactement les deux dialectes de transition tri-dialectaux par excellence ! (bergeracois = gascon/« languedocien »/limousin ; cévénol = languedocien/provençal/auvergnat)

 

Viennent ensuite : le provençal rhodanien (σ = 8,96), le haut-dauphinois (σ = 9,16), l’aurillacois (σ = 9,23) et… le catalan roussillonnais (σ = 9,46) !

 

 

 

A contrario, les moins centraux phonétiquement comprennent justement ceux que l’on veut imposer comme étant centraux, ce qu’ils sont certes géographiquement :

 

-le narbonnais (σ = 15,97)

 

-le bas-auvergnat de Limagne (σ = 15,83) (là, rien d’étonnant)

 

-le toulousain (σ = 15,10)

 

 

 

La suite au prochain épisode avec la partie 2 « morphologie »…

 

 

 

= = =

 

 

 

Annexe : les traits étudiés

 

 

 

-j-, -a final, -a- atone, -a- tonique, -v-, -e-, -e final, pan, -c final, -r dans les substantifs, -r dans les infinitifs, -rr-/-r-, -l-, -h-, -ò-, -bl-, es- dans escòla, -cl-, -u-, -du-, -ns-, -ss-, -s + b-, -u- dans -ue-, -nn- dans annada, géminées. (J’avais oublié -ion mais je m’en suis aperçu à la fin, il aurait tout fallu refaire !)

 

Canti Nadau (cançon de Guy DULAU)

Un pauc de toponimia borguinhona

Sàbetz que damòri en Borgonha adara. Lavetz clinam-nos sus la toponimia d’achí e traduïsem-la en gascon.

L’Aige des Prés : diu estar coma lo vielh mòt age « sèga », de l’ancian francic *hagja.

Bois du Dafoy : lo dehés o vedat (alhors : lo devés). En vielh francés : defois.

La Bouloye : lo bedorar, lòc ont póssan los bedoths o bòis blancs.

La Chanoie : lo bòsc de casses.

La Cras : lo lòc peirós (cf. craie ; tabé crâ en angevin).

Les Essarts : los treitins, les artigas.

Les Fontenottes : ‘quò’s aisit ! Aquò correspond a nòstas Honticas, Hontinas, Hontetas, Hontanilhas…

La Grande Chartre : en vielh francés ‘quò’s una carta « charte », probable qu’i avè achí una granda proprietat monacala.

Les Grandes Varennes, la Varennotte : pòt designar lo sòu d’una ribèira, mès tabé una tèrra prauba.

Les Grésilles, Grésillot : lòc peirós.

Les Herbues, les Herbuottes : son belèu de pradas. Mès a Montbéliard, una arbue èra una tèrra fòrta (deu latin *albuca, cf. aubue dens l’oèst de la França, o la comuna d’Albuga en Perigòrd).

Les Lavières : lòcs ont i a de laves, tant vau díser de lausas (pèiras platas).

Le Meix : lo maine, la bòrda.

La Mouille : correspond ad una rolha.

Mont Afrique : ‘quò’s un plèir que se masta a 600 m, donc 250 m au dessús de l’agglomeracion dijonesa. La legenda ditz qu’auré un rapòrt demb de legions romanas compausadas d’Africans, mès sivant Beaulieu, vingré d’anfractum « a la horquèira de dus camins » o d’apricus « a la rajada ». Personalament, la darrèira ipotèsa me sembla la milhora.

Les Nézillottes : en borguinhon, una neuzille es una auglana (= nosilha dens certèns dialèctes d’òc).

Les Nœuillés : los noguèirs, fòrt probable.

La Noue : la nausa (prada marescatjosa, maresc).

Le Pâquier : lo pastenc.

Le Pommeroy : vergèir de pomèirs.

Les Rouvrais : lòcs ont póssan los casses. Som taplan au mitan d’un massiu boscat dominat per los casses blancs, mès pòt estar que lo casse blanc augi pas lo mème nom que lo casse « chêne pédonculé » o que lo casse negre « chêne rouvre ».

Saussis Barrat : lòc ont póssan los sauses. Mès aqueth barrat sòna bien gascon ! Solide, lo vèrbe barrer exista bien en oïl mès sabi pas s’es barra(t) au participe passat. Belèu que ‘quò’s simplament un patronime.

Le Tremblois, le Trembloy, les Tremblées : la tremblè(i)ra, lòc ont póssan los trembles o trems.

Les Vernes : los vèrns.

La Verpillère : diu estar coma una voupèira, vielh mòt per una renardèira, lòc ont i a de renards, perque tròbam en vielh francés lo mòt verpil (a Nevers).