LO SARMONÈIR 41

N° 41 ― 1^èir de martz 2016

POESIA

Aus mens compatriòtas

- Gascon baionés -

 

A Baiona que soi vadut

E permí vosautis enqüara

Que n’i a mantruns qui, si’m vedèn le cara,

Diserén m’aver coneishut ;

Car bien sovent dab eths, en sortint de l’escòla,

Qu’èi hèit au brut, mème au patac,

E mè d’iva partida hòla

A córrer enti’au molin d’Onzac !

Après lo vrespejar, vinent de har chauchòla

Qüant de còps nos an vists,

Sius ramparts, sius glacís,

Dançar le farandòla,

Quènd èram mainatjòts ;

Mè grands que hesèvam d’auts jòcs :

Que n’avèvam d’espècias diferentas,

Qui rendèn les camas valentas,

Còm : Pim-pam-ba, Guigueriguí,

Lo Pica-ròma e lo fin Bartòli,

O bien, s’aparelhant per assajar les fòrças,

Que hesèvam a les estòrças.

Urós temps, tròp viste passat,

Jo ne l’èi jamès oblidat !

Car, shens nat sopic ni turmenta,

N’avèvam lavetz d’auta coenta

Qu’a holejar, qu’a bien nos divertir :

Qu’èra tot bonur, tot plesir !…

 

Que’m rapèli que sus le plaça

De Gramont qu’èra dret plantat

Un arbre de le Libertat ;

Mès que ne sap qu’ací baish tot que passa,

L’arbre un bèth jorn, soi disent, qu’es tombat,

E, soi disent taben, le prauba Libertat,

De ‘quò l’amna shegrina,

Que n’auré fòrt plorat !…

Mantruns despuish an dit, (mès jo n’at voi sustíner),

Qu’en França un arbre atau ne pòt préner racina :

Es vrai, n’es vrai ; sii çò qui sii,

Aquò ne sèrv d’arren ací.

Çò qu’es segur, mè de cincanta anadas

Despuish lavetz plan son passadas ;

Per qui vejatz vosautis goei

Quenh atge pòt estar lo men ?…

Shens estar vilh que soi adara

Çò qu’apèran un shic madur,

E, çò qui tapauc n’es pas rare,

Lo temps passant shens díser gara

Siu men topet, d’autscòps shenut,

L’a, shic se’n cau, metut a nud.

Vin de Bordèu e bon potatge

Ara convinen au men atge

E que daishi dança e viulon

Per iva transha e jambon :

D’auts còps n’èra medisha causa,

Qu’aimavi tot çò qui le joenessa ausa,

Arríder, holejar, har l’amor, bien cantar,

E lo dimenge a Marrhum hòrt dançar !

Bèth temps aquò per le joenessa

Qui lo plesir tustemps seduísh, flata e careça ;

Mès quènd lo peu devin grison

Qu’es, hilhòts, iv’auta cançon,

Car le reflexion qu’arriba

E qu’aprenen lavetz a víver :

L’experiença e le reson

Valen bien mè qu’un bèth sermon !…

 

P.-T. Lagravèra, 1865.

Per lugir lo tèxte empenat : https://books.google.fr/books?id=AX0pAAAAYAAJ&pg=PP7#v=onepage&q&f=false

 

VASADÉS

Xomin e sa navèra activitat

Dominique Lummeaux, dit Xomin, lo miaire deus Caps Negues, après aver longtemps trabalhat dens la banca apui l’immobilièr, s’es reconvertit dens l’alimentari. A creat Lou Bazadés, una marca de consèrvas a basa de produïts locaus com la lemprega de Garona, lo boeu de Vasats, lo hitge de guit, los vins deu Bordalés… ; per la preparacion, seguís les recèptas de sa mamè Lucia – un personatge qu’apareish dens les cançons deus Caps Negues. Trabalha en partenariat dab l’ESAT de Capsiuts per lo condicionament deus produïts.

Dab son camion blu e roge, Xomin se tròba suus marcats de Vasats e de Lengon, e tanben a Castèths a costat de la farmacia. Sos produïts son en venta en çò de certens comerçants casteriòts.

MARMANDÉS

Madama Denise Laffargue

Vasuda en1918 a Viraselh, as Grinholets,

          mòrta lo 17.01.2016 a Castèthmauron d’Òlt.

Denise Laffargue, qu’èi coneishuda de caps a la fin de sa via, avèu l’èrt d’una vielha paisana d’avant-guèrra, bien d’a nòste. L’èrt de res …

Que nani ! Aquò’ra una fama excepcionèla. Un ulh viu, una intelligença discrèta mès evidenta, d’un comèrce agradable. Excepcionèla per ço qu’es de l’interès que portèu a nòsta vielha lenga de nòste peís marmandés, nòste gascon marmandés, que los inhorents, o los insolents, qualifian enquèra de patoàs.

Denise Laffargue es la prumèra, dens lo Marmandés, a escríver un « PETIT DICTIONNAIRE » dens la lenga locala, depausat a las Archivas municipalas de Marmanda. Serà pas mei la sola : motivèt, encoratgèt d’escolièrs que mantendràn e perseguiràn son òbra.

Aquò’s una paisana que parla bièn e aisidament nòsta lenga, mès que l’escriu en inventant una grafia singulièra e desrotanta.

Una paisana avent lo gascon marmandés per lenga maternèla e qu’aprengot lo francés a l’escòla.

Una paisana vasuda en 1918, que vai hèser, parcièlament, d’estudis superiors e serà titulària de tres certificats d’estudis superiors d’italian.

Una pegueria, coma disèu, la contrendrà a díver se ganhar la via.

Maridada en 1943, divorçada en1953 ; aurà tres mainatges.

Après bièn de pòstes en França e en Africa (passarà dètz ans au Senegau e en Guinèia), cabarà sa via professionala coma inspectora das Impòts à Agen.

A la retrèta, se consacrarà à sa lenga maternèla, lo gascon dau Marmandés, qu’illustrarà per son « PETIT DICTIONNAIRE » en dus vòlumes : Français-Occitan en 2007 e Occitan-Français en 2008. Son diccionari serà descobèrt e imprimat devath los auspicis dau Marcèu Esquieu (hilh de paisans coma èra), brilhanta icòna òlt-e-garonesa de l’Escòla Occitana d’Estiu a Vilanèva d’Òlt.

Denise Laffargue escriurà quauques tèxtes dens sa lenga mès sustot, demb la participacion de sos escolièrs, harà de nombrosas traduccions de tèxtes francés dens divèrs domenis : literatura (romans, poesias, contes, recits), politica (Jaurès), per illustrar nòsta lenga marmandesa e hèser véser sa capacitat a téner son rang dens tots los domenis de l’escritura.

A la véser autant bièn desgranar las annadas, avèi aublidat que Denise Laffargue èra mortèla. Entra anuit dens l’immortalitat demb son « PETIT DICTIONNAIRE » de lenga dau Marmandés e demb nòsta afeccion.

Mercí, Denise Laffargue.         La Tèsta-de-Bush, lo 18 d’heurèir de 2016.

Bernard Le Beau (Bernat Lo Bèth per los amics), provisor aunorari, ancièn escolièr de Denise Laffargue. Traduit du français, dans la langue de Denise Laffargue, par Daniel Séré et Bernard Le Beau.

PATRONIMES

Vimeney

Lo patronime VIMENEY es originari de la vath de Garona autorn de Lengon e Cadilhac. Un vimenèir es un òme que trabalha lo vime per n’en hèser per exemple de panèirs o d’endòrtas. Mès es tanben un endret ont possa lo vime (‘quò’s a díser l’aubar quòra es estaussat e que lo considèram dens sa fonccion de produccion), encara que pàrlim sustot de vimièra (en vath de Garona), de vimelèira o vimenèira (dens l’oèst de la Gironda) o de vimoèra (en Vasadés).

RECÈPTA

La torta de legumatge

Ingredients : 2 junas porradas deu casau, 2 còrs d’ardishaut, 2 gòishas d’alh, un punherat de hulhas e junas tijas de cardaminas, quauquas hulhas de vineta, hormatge raspat, sau, péber, sucre, haria, aiga.

Preparacion : Lavar e talhucar los legumes ; gardar les gòishas d’alh entèiras. Hèser còser lo tot a l’aiga. Tirar la pèth de les gòishas d’alh e eventualament lo gèrmi. Espotir legumes e alh demb un penhic d’hormatge, sau e péber.

Prestir la haria a volentat demb aiga e aplatir la pasta de faiçon a obtenir una galeta. Saupodrar la galeta de sucre e i estamplar la preparacion de legumes. Hèser una segonda galeta que dispausaràn per dessús. Apoiar sus los bòrds. Hèser còser una detzena de minutas au horn.

Lo Sarmonèir / Le Jhacassous

ISSN 2119-2502

Shes Lydie BALLOUX, 14 les Alèias (les Allées) 33 490 VERDELAIS. [e-mail]. Blòg : http://losarmoneir.unblog.fr. Facebook : « Lo Sarmonèir Le Jhacassous ».

Redaccion : Gabrièu Balloux, Bernat Lo Bèth, Danièl Séré.

LO SARMONÈIR 40

 

N° 39 ― 1^èir de heurèir 2016

POESIA

Vista garonesa

 

Lentament rotla Garona

Sos peirís polits per l’aiga.

Dens la palla lutz d’autone

S’acorsan les bresagas.

 

As piulaments sinistres

Se barreja lo ropic;

Fierós de son parpalh bistre

Torna préner son repic.

 

L’onda arriba, mòrna e lenta

As pès das vielhs aubars.

Dens aquesta fresca menta

‘Quò hèi gai de se cochar.

 

Dessús la prada vesina

Que lo sorelh hèi lusir

Las aolhas lèu caminan

Ahutadas per los crits.

Tot es ombra e silenci

Tot ne hèi que marmotar.

Urús adara, pensi

Qu’èi enfin trobat la patz.

 

J.-P. Laliman (Prèmi Jaufre Rudel 1975)

ISTÒRIA

Lo purmèr telefòne portable

« Sénher Watson,  venguetz  aquí, qu’èi besonh de vos ». Es per aquestes mots qu’en 1876, Alexander Graham Bell passa la purmèra telefonada au son assistent, Thomas Watson, installat dens ua pèça vesina.

Un sègle mei tard, lo 3 d’abriu 1973, Martin Cooper, emplegat per Motorola, ua enterpresa creada en 1928 e especializada dens l’electronic e las telecomunicacions, que passa a son torn ua purmèra telefonada destinada au son collèga Joèl Engel : que s’agís, aqueste còp, d’ua telefonada emetuda despuish un telefòne portable. Lo prototipe, concebut peus dus engenhaires, qu’es ua escaduda, mes que carrà aténder dètz ans e quauques ajustaments per recéber una certificacion de la FFC (Federal Communications Commission).

Lo 23 de junh 1983, Motorola lança lo Dyna Tac TM 8000X, lo purmèr telefòne portable comercializat au monde. Que mesura 25 centimètres de longor (hòra antena) pesa a pu près 790 gramas, dispausa d’ua bateria permetent de parlar 60 minutas, ua autonomia de 8 òras en velha e lo son prètz oscilla enter 3500 e 4000 dolars. Que cau dètz oras peu tornar cargar. Per l’epòca qu’es ua proesa tecnologica.

L’idea medisha de passar ua telefonada despuish un terminau shen hiu qu’es ua revolucion. Sus lo papèr, lo principi qu’es totun « simple » : lo telefòne emplega las ondas hertzianas (o electromagneticas) que’s desplaçan a la velocitat de la lutz 300 000 kms/s dens un hialat especific. La comunicacion qu’es possible a partir deu moment on ua antena de relais que capta las emissions de l’aparelh utilizat.

Despuish, lo telefòne portable a desvelopat d’autas fonctionalitats, tau com l’enviada de tèxtes corts, la fotografia, la vidèo numerica o, enqüèra e subretot, l’accès a Internet. En 2011, 11,6 miliards de mobiles qu’estón venuts dens lo monde, dont 23,6 milions en França.

Yannick Barreau

CUBZADÉS

La prumèira comuna novèra de Gironda

Una novèra entitat administrativa a espelit en Cubzadés lo 1èir de janvèir 2016. Aperada Val de Virvée (en gascon : Vath de Virvèia), amaina les ancianas comunas de Sent Antòni d’Artigalonga, Salinhac e Aubia e Espessàs. La neishença de la comuna novèra de 3044 abitants a per origina una volentat de realisar d’economias, ad un moment ont les dotacions de l’Estat demingan. Aquò dit, les tres ancianas comunas van pas disparéisher tot-a-fèit e gardaràn notadament los services de l’estat civiu.

MARMANDÉS

Adishatz Madama Laffargue

Am aprés lo decès de Denise Laffargue a l’atge de 97 ans. Hasent partida de la darrèra geneneracion que parlèva gascon tota empenada, èra l’autor deu petit diccionari gascon-francés e francés-gascon dens lo parlar de la region de Marmanda. Avèva escrivut en 2008, dens la prefaça de son libre (a l’origina dens una grafia que li èra pròpa) :

Soi vasuda a Viraselh, as Brinholets, lo sheis abriu 1918.

Mos papès e repapès, de paisans, an totjorn parlat patoàs. Mon pair parlèv’ lo patoàs de Clairac e ma mair lo de Viraselh. L’èi donc entendut au brèç, e me l’an totjorn parlat. Èi aprés lo francés a l’escòla.

Èi avut la shança d’àuger de rejants que ne m’an jamèi dit de mau. N’èi jamèi avut honta de parlar patoàs e lo mòt ‘’patoàs’’ enquèra, per jo, n’es pas pejòratif.

Adara, a Viraselh, n’i a gaire mèi de gents que lo parlan. Es domatge. Es pr’aquò qu’èi volut gardar los mòts de nòsta lenga òccitana pras qu’a l’avenir vodràn enquèra la parlar.

PATRONIMES

Roustaing

Los Bordelés coneishen bien l’estacion de tram e lo quartèir de Talença que pòrtan aqueth nom. Aquò’s un patronime ancianament atestat en Bordelés, que s’escriu Rostanh en grafia alibertina. Vèn deu germanic hrod « glòria » e stain « pèira »e n’en tròban de variantas a garròts dens los País d’Òc : ROUSTAN, ROSTAING, ROUSTAING, ROSTAND…

RECÈPTA

La sabranada o sagrunada

Recèpta de la valèia de Dordonha : Brageiragués, Libornés… Es una sopa fòrt espessa ont, ce disen, fau que la forqueta tèni dreta per poder la minjar !

Ingredients : 400 g de mongetas, 1 lapi-raba, 50 g de ventresca, 125 g de camajòt sec, 1 branca de lapi, 2 gòishas d’alh, 350 g de pòrc fresc, 1 flòc-garnit, 1 flòc de peiressilh, 250 g de patatas, pan eishuc, 1 aunhon picat d’un clau de giròfle.

Preparacion : Hèser trempar les mongetas 12 òras dens l’aiga frida.

Pelar e picar en talhas lo lapi-raba.

Talhucar la ventresca, la botar dens la padèra. Cauhar e ajotar la mitat dau lapi-raba. Hèser bien daurar. Picar lo camajòt en cubes. Pelar les carròtas, picar lo lapi en trocicòts, espotir l’alh.

Esgotar les mongetas e les mèter dens una granda coquèla, les caperar demb bien d’aiga frida, ajotar lo camajòt e los bocins de pòrc. Hèser borir, escumar, ajotar lo rèste de lapi-raba, lo lapi, lo flòc-garnit, l’aunhon, les carròtas, lo peiressilh e l’alh.

Dishar mitonar mija-òra. Pelar les patatas, les picar en talhas, apui les versar dens lo bolhon e hèser còser encara mija-òra.

Talhar lo pan eishuc, lo botar au hons de la sopièra o dens la calòta. Versar lo bolhon dessús.

Lo Sarmonèir / Le Jhacassous

ISSN 2119-2502

Shes Lydie BALLOUX, 14 les Alèias (les Allées) 33 490 VERDELAIS. [e-mail]. Blòg : http://losarmoneir.unblog.fr. Facebook : « Lo Sarmonèir Le Jhacassous ».

Redaccion : Gabrièu Balloux, Yannick Barreau, Jan-Pèir Laliman.

LO SARMONÈIR 39

 N° 39 ― 1^èir de genvèir 2016

ISTÒRIA

Istòria deu vin de Bordèu e deu hromatge de Holanda

La Holanda e lo vin de Bordèu

Au sègle XVII, grans comerçants e crompadors de vins, los Holandés orientèn la produccion deths purmèrs grans vins de Bordèu (com lo celèbre « Ho-Bryan » , futur « Haut-Brion »). Que portèn tanben de nombrosas innovacions com l’esterilizacion de las barricas au sofre per facilitar la lor conservacion e lo lor transpòrt. S’installèn « aus Chartrós » a Bordèu a dus pas deus cais.

Los vins son exportats en barricas, manejats suus cais de la vila e entrepausats en aqueth quartier de negociants (on subsistan tostemps chais e entrepresas exportadoras).

Au sègle XVIII, hant l’exportacion de vins de cap aus País-Baishs per batèus transportant barricas, qu’importan alavetz los hromatges deu lor país « l’edam de Holanda » (portant lo nom d’un pòrt balenèr fondat au sègle XII e situat sus las ribas deu lac Ljssel au nòrd d’Amsterdam).

« L’edam de Holanda », mes perqué a la crosta roja en França quan en Holanda a la crosta jauna e n’ei briga colorat ?

Aquesta epòca aquí, los hromatges avèvan ua crosta naturau qu’èra jauna. Dab lo comèrci deu vin de Bordèu e la soa exportacion de cap aus país nordics, los batèus portavan las barricas cargadas de vin. Au tornar deus País-Baishs, aquestas barricas èran empleadas de bòlas de hromatge. Tambalejadas contra los parets, arrojavan e arribavan au pòrt de Bordèu dab la crosta roja ! Es d’alhors un subernom dat a Bordèu au hromatge de Holanda « que crompa e que minja « crosta-roja » ».

L’edam « Made in França »

Despuish lo sègle XII, devath l’impulsion de Colbert, los Francés fabrican hromatge edam (qu’apèran uei lo dia « La bòla d’aur »).

Sabetz que lo purmèr edam francés estó fabricat de cap a 1660 a Cairac dens lo Medòc en Gironda.

Au sègle XIX, que’n fabrican dens lo domèni deu duc de Cazes a Saint-Martin-en-Laye (pròishe Guîtres) e a la Grava d’Ambarés en Gironda (un chicòt chovinista, mes tienguèvi a’c díser).

Yannick Barreau

Dètz invencions e inovacions daus Indians d’America que cambièrenn lo monde #2

Collècta e estraccion dau petròli

Maugrat que la descobèrta dau petròli siqui atribuïda d’ordinari a Edwin L. Drake que horèt un putz de petròli en Pensilvania en 1859, los Indians èrann coneixuts pr’àuger hèit de putz mèi de 400 ans dens los Oil Creek Flats de Pensilvania. Aqueths putz, qu’avèvann 4 a 6 mètres de prigondor, èrann piejats verticalament per de paus de bòi copats damb de destraus en pèira.

Coma bien d’istorians, J.A. Caldwell, qu’escrivot sus aqueths putz, supausèva que lo trabalh estot hèit per « una raça qu’aucupèt lo país avans les tribús indianas ». Mès lo generau francés Montcalm qu’anèva a Fort Duquesne en 1750, digot qu’avèva vist los Senecas e d’autes Iroqués botar lo huc au petròli que chumèva dau sòu pendent de ceremonias. E tabé se passèvan sus la pèth una locion protectiva coma vaselina.

Lits superpausats

Dens lo nòrd-èst daus Estats Units, los Iroqués visconn pausa dens d’ostaus longs, grands bastiments en bòi e caperats de crosta de biule blanc. Au dedens d’aqueths bastiments i avèva de lits superpausats : la creacion de dus lits l’un au-dessús de l’aute.

Produits farmaceutics

D’après Daniel Moerman, lo principau espèrt de l’etnobotanica daus Amerindians aus Estats-Units, los Indians d’America dau Nòrd empleguèvann 2 564 plantas medecinalas diferentas. Mès bien d’Amerindians dísenn qu’aqueth nombre podré èster màger. Dempui l’epòca daus esplorators espanhòus, les potingas daus Indians avèvann estat emplegadas per soanhar los rumes damb de guaiacum (Guaiacum officinale), les malausias cardiacas damb l’apocina (Apocynum cannabinum), lo didau (Digitalis purpurea)e l’esclòp de la Vièrge (Cypripedium acaule) coma sedatius.

Chewing-gum

Los indians d’America centrala chapilhèvann lo latècs blanc leitós (chicle) dau sapotilhèir (Manilkara zapota). Aqueth chicle es devengut anuit lo chewing-gum.

Lacrosse

Lo jòc dau « lacrosse » èra una sòrta de hockey sus gazon practicat praus Indians daus bòscs dau Nòrd-Oèst e tabé per cauques Indians de les Planas. Aqueth jòc avèva pas sonque lo divertiment coma motiu. Contribuèva tabé a mantenir unidas les cinc nacions iroquesas. Puslèu que de s’hèser la guèrra, duvas tribús preferèvann s’afrontar virilament sus un terrenh. Coma i avèva sonqu’una bala per de centenats de jogaires, los patacs èrann pas rares e los blaçats tapòc. Una partida podèva durar mantuns jorns. Lo lacrosse èra tabé un bon entrainament fisic praus joens guerrèirs. Enfin èra jogat per de rasons religiosas per lo plaser dau Creator e en guisa de pregària collectiva.  Aqueth jòc violent avèva de noms bien diferents segonn la tribú. « Lacrosse » vènn dau francés « la crosse » balhat praus trapaires. Au jorn d’anuit aqueth jòc es fòrt practicat en America dau Nòrd mès damb de règlas modèrnas.

VASADÉS

La nèit de Nadau

Lo dessèir de Nadau, quan la nèit arribèva, me soveni que mon pair oblidèva pas la tradicion de la Halha de Nadau. Au palhèir, avè preparat a l’avança braçats de palha longa, ligats. Dens la lutz blu(v)a de la lu(v)a, partiva mon pair au cap de la pèça dap los que volèvan lo seguir e sustot dap nosauts, dròlles e drollessas de la maison. Au’ pè de har lo torn de nòstes bens, de les vinhas, deu hroment, deus segles e tot aquò, per protetjar les recòrdas a véner de les malausias, deu prigle, deu sequèir, de la torrada e autas calamitats, per que los pòrcs siin bien engreishats e que les polas posquin bien s’apasturar. A la luor des estelas, dens lo fred de la nèit, de temps en temps mon pair s’arrestèva sus la cantalèra, aluquèva un punhat de palha a cadun dap son briquet, e, lo braç de cap au cèu dap aquèras candelas, marchèvam en cantant : « Halha Nadau, lo pòrc a la sau, la pola au topin, coratge, vesin ! »

Quan la palha èra burlada, pausèvam au pè des arrègas lo petit pilòt de hoselha que damorèva. Dens los bens deus vesins, d’autes hucs trauquèvan la nèit e la mesma cançon respondèva a la nòsta. Aus Pins, aus Joandons*, a Revediu*, au Jaugut*, lusivan les halhas de Nadau. Los mainatges de cada ostau seguivan la procession, contents, mès avèn un chic pòur de les ompras de la nèit. L’arren-ne-botja los ‘uèitèva benlèu.

* lòcs-dits de la comuna deu Nisan (comuna nativa de Mme Laporte, com m’ic a dit).

Enregistrament hèit per N. Casaucau e E. Roulet en 1995. Nicole Laporte viu totjorn a Bernòs, e contunha d’escríver en gascon. Transmés par J.-P. Laliman.

MEDÒC

Lo secret de Mamisèla Jana #3

Cade mes, aquò-z-èra totjorn lo mèmes rituau. Jana se luvava a l’aubralutz, preparava un topin de sopa emb los legumes dau casau, sarrava un chic l’ostau, peissè la poralha e lo tesson… Finalamens, la jornada bauchava come un jorn ordinari e totun, l’èra pas.

A nau òras dau matin, èra prèsta. Vestida de sa rauba das grands jorns, esperava l’arribada de la voatura que logava au Françòs davant la petita hinèstra de la codina. Gaitava lo camin au lonh.

Justin, lo vailet que menava los chivaus trunc a la vila, èra briga ponctuau e aquò la rendè fòrt nervusa. Egau, ie didè jamès ren mès trobava totjorn lo moièn de ie har pagar son retard. Aquera sortida, l’esperava d’un mes a l’aute e lo tèmps que perdè a causa d’eth se regaharé jamès. Alavetz, quand vinè l’òra de s’entornar, raspalhava una pausòta pre lo har aténder a son torn, sustot los jorns de calorassa o de grand freid. Aquò-z-èra briga catolic mès aqueth gojat valè ren, avè la lenga ben tròp penduda a son gost. Totjorn darnèir pre trabalhar o rénder servici mès premèir pre clamonejar. Aquò existava pas encara a l’epòca mès auré poscut tenir un jornau a escandales.

La ropta se hadè dens lo caume. Justin shiulava, Jana gaitava lo paisatge, muga. La sola paraula qu’escambiava emb d’eth avè devingut una rimòla. Cade còp, sau camin dau retorn, mancava pas de ie dire : « Fadrà lo dire a diguns ». Mès sabè ben que l’avè dijara contat a tot lo monde ! Enfin, contat… pas exactamens pre que sabè ren de ce que hadè, ne eth, ne diguns. Anava en vila un còp pre mes, parlatz d’un afar ! Mès aquò sufisè a har s’agitar las mishantas lengas. Gràcia a l’eficacitat dau Justin, avè pas falut pausa pre que das brueits comencèssen a córrer dens lo vilatge e quitamens se hadè la sorda, tot aquò èra ‘ribat trunc a sas aurelhas.

Tanben, vedè ben come las hemas la gaitaven quora se rendè au marcat o a la glèisa… (totas mèi creiosas que credentas, podetz me creire !) Maginaven « Senta Jana » – es atau que la nommaven – se’n anar retrobar son galant dens lo pus grand das secrets. Sivant las rumors, l’òme en question èra ric e maridat. Jana profitava donc de l’abséncia de son esposa pre lo vesitar. Autant dire que s’avèn pas precassat pr’escriure lo scenari !

Enfin, lo montrava pas mès aquò l’arralhava fòrt. Se pensava : praubas gents, sètz tan lonh de la realitat ! Mès après tot, se n’etz ren de melhor a har que de m’inventar una via sulfurosa, rai ! Apuèi atau, èra tranquilla. Son secret ie apartinè e aquí, jamès diguns lo sabré, lo quite curè tanben.

La prauba Jana avè pas poscut anar a l’escòla fòrt pausa e ie hadè belamens dòu. De pas saber legir, aquò la tartucava dempuèi totjorn. Se sintè preisonèira de son ignorància.

Alavetz, un jorn, decidèt qu’aquò avè pro durat e qu’èra encara tèmps d’apréner. Prengut son coratge a duas mans, angut en vila e se rendut a l’escòla. A la sortida de la classa, se presentèt davant la regenta e fòrt geinada, ie expliquèt la situacion. Aquera-aquí l’escotèt atentivamens e de la veire tant chagrinada, acceptèt de ie balhar de las leiçons.

Lo premèir dijaus de cade mes, se rendè donc ches Madama Lisa, sa professora, e motivada come l’èra, falut pas pausa a Jana pre mestresar l’art de la lectura.

End aqueth moment, se davisèt de descobrir un monde novèth. Tot ce que ie tombava devath los uelhs, lo deschifrava, gloriosa : un panèu, una aficha, una anonça trobada a l’espiceria, un jornau… tot ie passava mès ce que ie agradava lo mèi, aquò-z-èra la literatura. Dempuèi quauques mes, a cada vesita, en recompensa de sos esfòrç, causissè un libre dens la grand bibliotèca de son òsta e lo ie maluvava. Pre dau segur, l’auré legit pre la seança siguenta, benlèu mèmes dus o tres còps. La pus petita pausa que sèie dens sas jornadas èra una bòna aucasion pr’avançar l’istòria de quauquas centenas de linhas.

Aquò-z-èra extraordinari, la lectura la transportava. Cade libre èra diferent dau precedent. Au hiu de las pajas, rencontrava das personatges come se’n tròba dens la via de cade jorn –  das uns còps, aimables e generós come Madama Lisa e d’autes còps, mauhadents come lo Justin – e descobrè d’autas contradas. Era qu’avè jamès quitat sa campanha podè adara, selamens en barrans los uelhs, s’escapar dens las planas verdas d’Irlanda, montar au cim d’una montanha d’Asia o mèmes viatjar dens lo tèmps. Quau chança ! Quau bonurt ! Quau riquessa !

Alavetz, finalamens, ce que contaven las gents sus las aventuras de « Senta Jana » en vila èra briga important. A còps, ie balhaven mèmes l’impression d’aier devingut l’eroïna d’un roman.

 

Emilia Claverie

ISTOÈRA CEVENÒLA

La promessa

Lo vièlh Crebassi se sentiá fòrça malaute ; faguèt venir sa femna qu’èra encara jova e li diguèt :

― Ma miga, veses que me fau te quitar e que mon ora es venguda. Se vòs que me morigue content, fau que me fagues un plaser.

― Doç, se pòde, s’o faguèt l’esposa de Crebassi.

― Siás encara fresca e, quand sarai pus, benlèu te maridaràs tornar. Te voudriái pregar, se maugrat ta dolor te resinhaves un jorn a prene un autre òme, de causir pas aquela pudicina de Gaspard, de quau, t’o vòle dire, siái estat totjorn jalós e o siái encara. Per aquò d’aquí, me donariái au diable se me prometiás pas çò que te demande !

― Mon bòn, respondeguèt sa molhièr, qu’aquò vos empache pas de morir suau ! Vos assegure qu’amai vouguèsse me maridar embé Gaspard, o porriái pas : i a ben tres mesadas que me siái promessa a un autre !

PATRONIMES

Cazaufranc

Designa un casau (dens lo vielh sens, sinonime de maine) afranquit. L’afranquissement èra d’auts còps mercat per la preséncia d’un pin franc (aperat tanben pin mètge o pin mèch) a costat deu maine. Varianta : CAZAURAN, demb la h gascona.

RECÈPTA

Lo colac a la bordalesa

Per 8 personas : 1 colac (2 kg), 2 paquets de porradas (1 kg a pus près) pro gròssas, 200 g de shampinhons de París, 200 g de camajòt de Baiona, 200 g d’aunhons, 1 L de vin roge, 1/2 L de bolhon (vutèth o poralha), 1 gausha d’alh espochida, 5 cL d’armanhac, 10 cL d’òli d’auliva, e facultativament 20 cL de sang de poralha (o 1 taça de fecula o de maisenà).

Preparacion : Lavar les porradas e picar lo blanc en tròç de 5 cm. Los botar per costat.

Pelar e picar en talhas aunhons, shampinhons, camajòt. Los botar per costat.

Aprestar lo peish : lo picar en talhas de 1,5 cm d’espessor. Salar e pebrar cada costat apui los en·hariar.

Dens una coquèla, botar cauhar l’òli e còser les talhas 3 minutas de cada part. Flambar les talhas a l’armanhac (facultatiu). Les gardar dens un plat caud.

Hèser passar les porradas a la padèra dens la mèma coquèla, los botar per costat, e hèser passar los aunhons, lo camajòt e los shampinhons. Ajotar la gausha d’alh espochida.

Caperar demb lo vin (que pòden hèser flambar).

Hèser borir, ajotar lo bolhon. Botar les porradas, un flòc garnit, sau, péber e còser 2 òras a huc moien.

Pendent ‘queth temps, botar les dèrnas en bocaus : 3 a 4 tròç per bocau sivant la grandor deu gatge.

Quòra les porradas son còitas, ligar la sauça demb lo sang (o la fecula o la maisenà), còser quauquas minutas.

Partatjar les porradas e la sauça dens los bocaus (un tròç de porrada per dèrna, o mèi sivant lo gost).

Barrar e esterilisar 5 òras.

Lo Sarmonèir / Le Jhacassous

ISSN 2119-2502

Shes Lydie BALLOUX, 14 les Alèias (les Allées) 33 490 VERDELAIS. [e-mail]. Blòg : http://losarmoneir.unblog.fr. Facebook : « Lo Sarmonèir Le Jhacassous ».

Redaccion : Regina Ardilley, Gabrièu Balloux, Yannick Barreau, Emilie Claverie, Jan-Pèir Laliman, Danièl Séré.

LO SARMONÈIR 38

N° 38 ― 1^èir de decembre2015

CRONICA : ÈI VIST ÈI ENTENDUT

Aujourd’hui, permettez que je m’auto-censure, que je me boycotte.

Ma peur est encore intense, trop dense.

L’humour trop haut me fait peur.

De perdre le souffle ?

Des gens disent « Rire est bon pour la santé » ? Vivre aussi.

Lydie Balloux

POESIA

Via e mòrt

Un nuatge seguís un nuatge, alavetz

Lur colona immensa, shens fin coneishuda,

Dens l’espaci totjorn shens durada contunha,

Shens auta liga que la tumada das vents.

Un arbre seguís un aute arbre, e fatigats

Desfilan lo long de la carrèira estreita.

Coma d’un mur oblidat las pèiras des-hèitas

Dens lo cèu sovent se trucan lurs caps traucats.

Una hulha seguís una hulha, e atau

Dau cap das arbres sau sòu tomban pintadas.

Aquiu s’amassan, e pertot chaupicadas,

Cambuishan shens defensa au hons d’un grand trauc.

Un òme seguís un aute òme e puis, dreit o tòrt,

Tempta en van d’afrontar una via sauvatja :

Trucat coma un arbre, tumat coma un nuatge,

Coma la hulha enfin cambuisha dens la mòrt.

Jan-Pèir Laliman

ISTÒRIA

Los gats de la rua Sent-Severin

Dens la hauta societat francesa deu debut deu XVIIIe siège, lo bon usatge vòu que les damas aimin mèi los gats que non pas los cans e, quòra pèrden lur alimaut favorit, que mòchin un shagrin a nat aut parelh. Atau, la duquessa Du Maine, nòra de Louis XIV, estut inconsolabla quòra se morit son gat Marmarin en 1716. Compausèt era-mèma l’epitafa qu’hasut gravar sus una pèira a la memòria deu trespassat, dens lo parc de Sceaux. Quauquas annadas pus lèu, la duquessa de Lesdiguières avèva hèit mastar dens lo jardin de son otèl parisenc, rua de la Cerisaie, un tahuc de marme negre surmontat deu mus d’una gata esculptada, tanben negra e pausada sus un cochin blanc. ‘Quò’ra lo monument quilhat a la memòria de sa gata Ménine. Sus lo costat gaushe deu pè, podèvan lugir : « Ci gist Ménine, la plus aimable et la plus aimée de toutes les chattes. » E sus lo costat dret, aqueth quatren bancau : « Ci gist une chatte jolie / Sa maitresse qui n’aima rien / L’aima jusques à la folie / Pourquoi le dire ? On le voit bien. »

Lo june Louis XIV qu’èra pas en rèsta mochèt pendent tota la prumèira partida de sa via un amor immoderat per la gent felina. A tocar les annadas 1730, aimèva mèi que mèi un gròs gatàs angorà tot blanc, que dens la jornada èra esparrat sus la chaminèia de son cabinet, e la nuit partatgèva la crampa deu rèi, augent per lèit un somptuós cochin de damàs roge. Aqueth gat nomat Blanchon semblaré qu’aujussi viscut una quinzena d’annadas.

Maugrat aquera afeccion deu rèi per los gats, ‘quò’s pendent son rènhe qu’aujut lòc un deus pus grands massacres de gats jamèi arribats a París. L’afar comencèt rua Saint-Séverin, shes l’imprimaire Jacques Vincent. Dus aprentís tipografes, lotjats e norrits per lur patron, tuèren dens la nuit deu 16 au 17 de novembre 1730 una gata garruda nomada la Grise, apartenent a la fama de l’imprimaire. Apui, adarrond, s’ataquèren aus gats deu vesiatge, que penduren après una parodia de jutjament. La nuit d’après, junhuts per d’auts obrèirs tipografes, acossèren tots los gats de les ruas a l’entorn, que penduren o escanèren sivant lo mème rituau. D’auts obrèirs los imitèren, e dens mens d’una setmana plusiors centenats de gats parisencs esturen atau penduts, esganurrats, escanats, torturats e exterminats. Lo pus estrange es que ‘queth afar aujut gaire d’ecò e dishèt briga de tralhas ni dens les gasètas deu temps, ni mèi dens los documents d’arshivas. Shens lo temonhatge d’un obrèir tipografe nomat Nicolas Contat que raportèt los evenements dens sos memòris, n’en inhorarem tot.

Longtemps en Euròpa gueitèren lo gat coma un alimaut negatiu, un èste secret e mauhasent, un atribut deus sorcièrs, una creatura deu diable. Li reproishèvan sa via nocturna, son independéncia, son ipocrisia, son peu negre o tigrat. Cresèvan que participèva au hetilh, qu’èra adorat per de sèctas ereticas, qu’avèva lo poder de donar lo mau (notadament en amor) e d’hèser venir lo malur sus una persona o un ostau. Amèi, dinc au XIVe siègle, pus o mens apribat, n’entrèva pas dens los ostaus ont, per caçar los rats e los sorits, aimèvan mèi utilisar una belèta o un furet. Dinc a pauc, torturar o hèser morir de gats èra un divertissement populari frequent, mèi que mèi per Carnaval ont prenèva una dimension sexuala, e per la Sent-Jan, quòra, pertot capvath l’Euròpa, burlèvan ritualament de gats o mèi los ensaquèvan e los neguèvan.

A Metz, ad aquera costuma barbara n’i meturen pas l’arrestiu qu’en 1773. Comemorèva lo sovenir de sent Climenç, apòste deu país messin, qu’avèva, a l’epòca merovingiana, virat de la vila un romanin qu’avèva pres l’aparéncia d’un gat. Tots aqueths rituaus avèvan en efèit valor d’esconjurament o de sacrifici propiciatòri. Virar los meishants esprits, botar l’arrestiu a les epidemias, protejar los òmes, lo bestiar mèi los ostaus.

Au hiu deus temps, aqueras practicas festivas e collectivas hasuren de pus en pus contraste demb les atitudas privadas cap aus gats. Mauhisença e massacre d’una part, bienvolença e afeccion de l’auta.

Desempui la fin deu Moien Atge, los gats avèvan de pus en pus sovent lo dret d’entrar dens los ostaus (çò que s’hasèva encara pauc per los cans) e hasèvan quauque còp partida de la familha. Lo tornant en ‘questa matièra se situa au mitan deu XIVe siègle, quòra la Pèsta Negra hasut sos ravatges e tuèt quasi un tièrç de la populacion d’Euròpa. Comprenguren que lo gròs rat negre èra un deus vectors de l’epidemia, e que per n’en venir au cap eficaçament, ni la belèta ni lo furet èran convinèvan. Lo gat estut cargat d’aqueth trabalh e estut l’obgèit d’atencions novèras. Pauc a pauc vingut un alimaut apribat tot empenat, apui un parçonèir de la via de cada jorn, enfin un obgèit d’afeccion.

Los òmes de letras, notadament, celebrèren lur gat o lur gata e contribuèren a tornar valorisar l’alimaut : Charles d’Orléans, Montanha, La Fontaine, Fontenelle, Montesquiu son los mèi coneishuts, mès n’i’n a bien d’auts. Çaquelà, deu bòrd deu comun deus mortaus, ‘quò’s sustot les fimèlas qu’assegurèren la promocion definitiva deu gat e que participèren a n’en hèser, demb lo gat – eth tanben fòrtament revalorisat a partir de la Reneishença – l’alimaut preferat de les populacions europèias.

Dètz invencions e inovacions daus Indians d’America que cambièrenn lo monde #1

Pauc de temps après l’arribada dau Cristau Colom, los Europeans estonn informats damb fòrça detalhs de les invencions daus Indians. Mès l’idèia qu’aqueths « sauvatges » estossinn capables de trobar d’inovacions coma acò los hasèva biscar, e de rumors comencèrenn a s’hèser jorn que les Americas èrann tot simplament una colonia perduda de Cristians o d’Israelites. De rumors coma acò edzístann totjorn anuit e aliméntann les conversacions daus arqueològues. Mès tot acò botat a part, les culturas indigènas ann creat un patòc d’inovacions que sonn totjorn en usatge anuit dens les praticas les pus modèrnas coma lo « popcorn » o la supression dau tartre de les dents. Vací dètz invencions e inovacions que cambièrenn lo monde. Mès acò’s sonqu’una tota petita part de tot çò que dívem a l’ingeniositat daus Amerindians.

Xeringlas e agulhas ipodermicas

Maugrat que l’Escossés Alexander Wood siqui creditat de l’invencion de la xeringla en 1853, a l’epòca pre-colombiana los Indians d’America dau Sud empleguèvann una sòrta de xeringla hèita damb d’òs d’ausèths agusats e estacats a de petitas veixigas per injectar una potinga, irrigar les plagas o nestejar los quites ulhs. Los sorcièirs-garissaires empleguèvann tabé d’instruments de pus granda dimension pr’hèser de lavaments.

Biberons e bulhidas per nenins

Damb una tecnologia aparentada a la xeringla, los Senecas, una nacion de lenga iroquesa, empleguèvann budèths d’ors secats e luntats, damb un tuièu de pluma d’ausèth estacat en guisa de tetina. Les mairs plenèvann aqueths biberons damb un melange d’esquilhòts cruixits, de carn e d’aiga.

Contracepcion orala

Coma cadun au sap, un contraceptiu orau es una substància que les hemnas prénenn per la boca per pas èster embarrassadas. La mencion la pus anciana d’Amerindianas prenent d’aqueras substàncias remonta a les annadas 1700, mèi de 200 ans avans la creacion d’un contraceptiu hèit per la medecina occidentala. Una d’aqueras èrbas, lo « gremil rudéral » en francés o « western stoneseed » en anglés (Lithospermum ruderale), èra emplegada per los Shoshones, una nacion de lenga utò-aztecana, pendent que los Potawatomis, de lenga alqonquiana, empleguèvann l’apocina (Apocynum cannabinum).

Cigarres

Sus una terralha de vaixèra trobada dens lo Guatemela, es representat un Maya en trin de fumar un rotlèu de hulhas de tabac estacadas damb de ficèla. Lo mòt maya per « fumar » èra sikkar, que devengot lo mòt espanhòu cigarro. Talèu que los colons avonn aprés daus Indians coma cultivar lo tabac, d’usinas de cigarres vesonn lo jorn.

Luta contra los parasites

Per combàter d’insèctes parasites coma los pesolhs, los Paiutes e los Shoshones dau Grand Bassin pr’edzemple, se lavèvann lo cap damb una infusion cauda hèita damb de regalícia (Glycyrrhiza glabra). Per lutar contra d’autes parasites, de pòples pre-Colombians bastissèvann d’estructuras en bòi d’anacardèir o pomèir-cajó (Anacardium occidentale) pendent que los Pimas aspergèvann les culturas damb de cendres. Los Pueblos, d’autes utò-aztecas dau Sud-Oèst nòrd-american, empleguèvann de « cujas de bison », « buffalo gourds » en anglés (Cucurbita foetidissima) per caçar los parasites daus casaus. Los bordilèirs incas plantèvann de vervena citronèla (Aloysia triphylla) e la burlèvann coma pesticida.       Danièl Séré

MEDÒC

Lo secret de Mamisèla Jana #2

En fèt de secret ne’n avè pas lo Justin, se n’es lo fèt que cade mes, Jana anava a la vila, ie donava jamès la mendra petita pèça, ie didè totjorn la mèmes rimòla : « Fadrà lo dire a diguns. » A creire que volè que lo Justin lo dishusse a tots. Sabè ben qu’avè una mishanta lenga de sèrp e que tot lo vilatge auré lèu hèit de lo saber.

Non ! La verai secret èra dens son sacòt. Mès lo Justin ie avè pas hèit cas. Pertant, Jana lo coava come se continè de l’òrt.

Fau dire que Jana avè un casau dens lo quau tot possava e principalamens de las grandas e bèras plantas verdas come das boishons emb de las huelhas fòrt aulentas, possans entre lo putz e la granja dens lo hons de la proprietat. Ren qu’a gaitar aqueras plantas, tot lo monde se metè a ríder sens saber pre qué.

Tots los mes, copava, secava, pilava las huelhas cuelhidas, puèi metè la podra obtinguda dens de las boitas. Las metè dens son sacòt pr’anar las vénder a la vila ant rencontrava son amic mossur Maurice, aperat lo « Momo » e emb lo quau prenè un chic de bòn tèmps.

Gardava un chic de podra pre har quauques còcs.

Das còcs de sa compausicion : la lenga das anges. Èren destinats a mossur curè pre sos « grasacs de beneitèir ».

A la messa, lo sermon èra fòrt erús. Las gents ridèn, cantaven, dançaven, se bicaven, potonaven mossur curè e hadèn los fòus dens la glèisa.

Sabèn pas que lo diables se vestissè en « Jana » !

La venjança se minja freida.    Noèlha Fabre

ISTOÈRA CEVENÒLA

Lo rebossièr

Janet, un cigau de Sant-Ipolite, èra estat pres per la levada en massa. L’aviáu fach enterraire dins l’armada.

Après una batalha que i aviá agut un terrible mortalatge, mancava pas d’òbra per enterrar tot lo monde. Aviáu cavat un cròs espectaclós, e dedinc i trasiáu los paures mòrts. E Janet tombèt sus lo còrs d’un soldat qu’aviáu laissat per mòrt ; e vejaquí que lo carga sus son esquina e lo carreja vèrs lo cròs.

Lo entiment de çò que se passava recalivèt lo matrassat, que se botèt a cridar :

― Ai ! ai ! laissa-m’istar, que siái pas mòrt !

― Vòs te taisar ! li faguèt Janet. Siás pas qu’un rebossièr ! Se t’escotàvon, n’i auriá pas ges de mòrts !

Urosament que lo crit dau paure bleçat saguèt ausit d’un autre enterraire, qu’autrament i passava !

PATRONIMES

Arquey

Tròban a nòste los noms ARQUEY, DARQUEY, LARQUEY. Au solide, tot aquò es un nom medievau que designa sii un fabricant d’arcs sii un archer. Mès çò qu’es amusant es tanben que lo nom LARCHÉ es tanben concentrat en Gironda (en Vasadés).

RECÈPTA

Lo salmi de hasan

Quan un caçaire e’vs tòrna de la caça un esplendide hasan a las plumas e colors de las bèras, mes dont l’atge n’es pas lo d’un joen perdigalh de l’annada, se’u cosetz au horn, la soa carn que serà tròp dura e tilhuda a minjar.

Que’vs perpausi donc de’u cosinar atau :

Purmèr, esplumaishar lo hasan (causa pas aisida !), vueità’u e descopà’u en tròç. Hà’u daurar dens ua coquèla dens un chic de graish de guit.

Dens la coquèla, remplaçar lo hasan per un farcit de shalòtas puish hornir ua a duas bèras lescas de camajon de Baiona talhadas en lardons.

Dens ua caishòla, har borir ¾ de litre de vin roi (de bona qualitat, un medòc per exemple… shens chovinisme !) mei ua culhèra de conhac o d’armanhac. Puish en·halhar entà eslamar.

Har còser, a part, 500 gramas de camparòus de París. Ajustà’us a las shalòtas e au camajon, e enfin i méter los tròç de hasan.

Versar lo vin dessús mei un sucre entà lhevar l’aciditat deu vin, salar, peberar e ajustar un chic de pipèr d’Espeleta.

Har còser, a tot doç, pendent 2 o 3 òras minimum.

Un conselh : qu’es miélher arrecauhat l’endoman.

A minjar dab lescas de pan de campanha tostadas e alhadas.

Lo Sarmonèir / Le Jhacassous

ISSN 2119-2502

Shes Lydie BALLOUX, 14 les Alèias (les Allées) 33 490 VERDELAIS. [e-mail]. Blòg : http://losarmoneir.unblog.fr. Facebook : « Lo Sarmonèir Le Jhacassous ».

Redaccion : Regina Ardilley, Gabrièu Balloux, Lydie Balloux, Yannick Barreau, Noèlha Fabre, Jan-Pèir Laliman, Danièl Séré.

LO SARMONÈIR 37

Atz ací la novèra version deu Sarmonèir/Jhacassous…  I aurà quauques ajustaments a hèser au debut, mès normalament diuré paréisher cada 1èir deu mes. Lo ligam serà publicat sus facebook.  Esítitz pas a prepausar de tèxtes, de recèptas, de cançons, etc., quala que n’en èsti la lenga, quau que n’en èsti lo dialècte.

Veçhi la novéle versiun dau Sarmonèir/Jhacassous… Ol y aura quauques chouses a arenjhàe au début, mé o devrét paraetre cha 1àe dau moes. Le lian serat publlài su facebook.  Barjhinéz pas pr  prpousàe dés textes, dés recétes, dés chançuns, etc., quau que séjhe le parlanjhe. (Api pr reprendre le poetevin-séntunjhaes !!)

___________________________________________________________________________________________________________________________________

N° 37 ― 1^èir de novembre 2015

CRONICA : ÈI VIST ÈI ENTENDUT

La caça. Se n’en parlan pas, aquò’s que son shords !

Pareish que nos permet d’utilisar nòstes instints primaris, çò que demingaré d’autant lo nombre d’assassinats sus umans.

Aqueth passa-temps ludic deu toton vinhairon, deu punt de vista deus animauts percaçats, aperarí puslèu aquò… la guerrilhà ! Los snipers acoeitats tira sus tot çò que bolèga, sus sos quites collègas, certèns suus quites gats per se virar lo depit qüand s’entornan bredolhes a l’ostau. Hèitas divèrsas ; passam vista ad auta causa… eh, quoi d’neuf docteur ? Les vrenhas seràn bròias engoan !

Los cacinèirs passan de tèsts psicologics ? Es qu’i a aquí detencion, pòrt e utilisacion d’armas a huc, egau. Los Estats-Units : dangeirós, ce dísetz ?

Ací, lo caçaire pòt se churlar una filheta avant, pendent e après les òras de caça, de palomèra, de batuda : qui anirà verificar son estat ? E son estat d’esprit ?

Benlèu qu’aquò’s pas Gunfight at O.K. corral ; tanplan, qüand me permeni, avant d’aver despassat lo quite panèu de sortida de mon vilatge, a la lemita enter vinhas e bòscs, justament ont lo sorelh es lo pus bròi, soi d’un còp oblijada de me botar lo casque mèi lo gilet para-balas. Per precaucion, ce diram… Qui pòt assolidar que l’òme armat dens lo bòsc (o la vinha) dont l’ecò deu fesilh me parvèn, vesent un gibièr li escapar, va pas l’acossar dab son canon dinc a l’imprudéncia e tirar cap a la capsalèra, atenhent lo passant ?

Periòda de caça : temps de guèrra. Exagèri ? Au solide, se damòratz en plenha vila, atz chic de chanças de vos hèser abàter per un caçaire suu camin de vòste cinemà preferat ! Mès los amorós de la natura… quasi tot au long de l’annada empenada, diven hèser shau, dens nòste « país en patz »… Sovent, a partir de 18 h, l’òra deus orizonts un chic estarits, los caçaires semblan de sortida ; aquò peta de totas parts ! Saben pas se començan o s’acaban. Per utilisar totas les cartoishas en una conclusion de huc d’artifice ? A la bassa, aquò’s quasi una caça de nèit ! Mès benlèu qu’an coneishença deus darrèirs progrès de l’armada ? Bajauclas a infra-roges ?

Anem, síitz aunèstes quauquas segondas dab vosauts-mèmes ! Es aquò l’unifòrme que vos atira ? Militaris, policièrs, caçaires de tots peus e plumas, au hons, çò que vos agrada, darrèir vòstes multiples pretèxtes d’« òrde », de « proteccion » com de « natura » o de « regulacion », n’es pas aquera sensacion de « poder » que vos hèi capvirar
qu’àimatz tant ? Lo poder sus la via deus auts ?

Lydie Balloux

ISTÒRIA

Los cans de Carles IX

Princes estranges, pus o mens desgenerats, los dus darrèirs reis de França de la dinastia deus Valois semblan auger aimat los cans mèi que non pas los èstes umans. Avèvan de qui tèner pusque lur grand-pair Francés I^èir, aus dísers de Brantòsme, avèva costuma de proclamar que, per recéber a son ostau un òste illustre, falèva velhar qu’en arribant sos ulhs estussin d’abòrd rejoïts per la vista d’una bròia hemna, d’un bròi shibau e d’un bròi can. Lur pair, Enric II, n’èra pas en rèsta ; se cruquèva de somas hòlas per l’entretèn de sos canhòts blancs, qu’hasèva apasturar demb de lèit e de pan, un pan especialament aprestat per un bolangèir que tota la jornada se consacrèva pas qu’ad aquera òbra. Les arshivas comptablas de l’Otèl nos aprenen qu’aqueth personatge nomat Antoine Andrault èra lo mèi pagat de tot lo service de la panisseria reiala.

Carles IX (1561-1574), qu’aujut la passion de la caça, aujut tanben la deus cans. Devèrs a la fin de son règne, aimèva fòrt dus enòrmes canhàs que li èran estats enviats per la rèina d’Anglatèrra. Aqueths divèvan èster franc dernhós, perque, au mes de novembre 1572, sàbem que paguèren l’enòrma soma de 25 liuras tornés en d’un praube blanquissur de Chaillot per la pèrta de sa sola vaca que los dus canhàs deu rei avèvan tuada en tornant de la caça. Lo mes d’après, un paisan de Meaux recebut 12 liuras per hèser sonhar son mainatge blaçat per los cans deu rei.

Mès Carles IX afeccionèva tanben los petits cans. Sa canha preferada, nomada Courte en rason de sa talha, partatgèva sovent son lèit, son banh amèi son repàs. Lo rei li avèva hèit talhar un vestit de nuit de velors verd qu’un vailet li botèva au moment deu cochar ; lo matin, chaupisquèva dens lo cubèir reiau, apui arrusplèva sus la taula e se chapèva les friandisas que li aufrèva son mèste ; los cronicaires afirman qu’aimèva mèi lo massepain.

Quòra se morit, lo 24 d’aost 1570, dus ans jorn per jorn avant la Sent-Bertomiu, lo shagrin deu rei estut immense. Aujut l’irèia estranja d’hèser aprestar sa pèth e de s’en hèser confeccionar un parelh de gants que portèt cada jorn pendent mantun mes. Damandèt tanben a Ronsard de compausar l’epitafa de Courta « la pus aimanta de les amigas », pensum dont s’aquitèt lo prince deus poètas non pas shens ironia :

Après que la mort la ravit, / Encore le Roy s’en servit, / Faisant corroyer sa peau forte, / En gans que sa majesté porte. / Courte, ainsi morte et vive a fait / À son Roy service parfait.

L’Antiquitat grecò-romana mesprisèva los cans e, exceptat quauquas excepcions, los considerèva coma èstes impurs e mortifères ; lo Moien Atge los aimèva gaire, hòra los cans cacinèirs e, pus tard, los cans lebrèirs. Lo XVI^e siègle, au contrari, los revalorisèt tots e n’en hasut definitivament los fidèles e bien-aimats parçonèirs deus òmes.

MEDÒC

Mamisèla Jana

A la prima passada, em représ l’istòria de Mamisèla Jana escriuta pre Madama Baron, una velha Tradinaira qu’a quitat aqueth monde. Mamisèla Jana avè un secret e didè totjorn au Françòs, son cochèr, que falè ben tenir sa lenga. Come èra tròp chancrina e que hadè pas cas ad eth, lo Françòs, de malícia, revelèt ce que cachava tan ben. La fin de l’istòria nos quitèt sens ren saber dau secret, alavetz decidèrem que cadun escriuré una seguida.

Mamisèla Jana, maugré sas raubas lòngas, son capèth, son èrt reservat, se rendè pas a la vila, cada mes, pre de las istòrias banalas, de còr, de sòs o de pregàrias. Lo verai moturt de son existéncia èra la politica, e sofrè (lo mòt es feble, de verai, ne’n podè pas mèi) de veire l’identitat dau velh Medòc mesa a mau.

Come son petit nom semblava ie predestinar, i avè end era un barrejadís de Jana d’Arc e de Calamitat Jana. Entendè, era tanben, de las vòtz que ie demandaven de botar los estrangèirs hòra dau país e èra pas pus regardanta que la segonda dens la causida das moiens.

Mancava lo drapèu, mès avè la devisa : « Quand l’òm vòu, l’òm pòt. »

Decidèt donc de passar a l’accion emb d’un plan simple dens lo cap, mens aisit a méter en òbra sens l’aida das indigènas. N’aiut pas grand mau a mobilizar puscaires, olhèirs, caçaires, vacaires, cercaires de champinhons e, pus generaumens, tots aqueths que gosten lo caume e que la horrèga enshanta. Un representant pre canton e una amassada a Bordèu, un còp pre mes, dens un lòc secret : lo F.L.M. avè vadut.

Las causas bauchèren a se gastar quand falut decidar de las accions a menar. Fau dire qu’influençats pras cosins bretons, bascos, còrses (pre damorar en França) quauques d’uns ie anaven pas emb lo revèrs dau quilhèir :

— Sabordatge das bacs de Roian-Punta-de-Grava e Blaia-Lamarca pr’arrestar las invasions barbaras vingudas de Nòrd e d’Èst.

— Sabotatge de la linha dau camin de fèrt e de las roptas departamentalas.

— Edificacion d’una murralha dau Bacin d’Arcaishon a Bordèu pr’oblijar los « amics » dau Sud a passar pre l’aute bòrn de la ribèira quand vòlen vesitar Peitius o veire come la França es bèra pus au Nòrd.

Enfin, quand sarén ches eths, estagis de formacion, de mesa a nivèu o de perfeccionament dens das cunhs perduts, defeciles d’accès ant los cròcs, los gais e los gats-esquiròus servirén de sentinèlas. Bancalet, Paderon, Chèutre ne’n hadèn partida.

Talhèirs prepausats : come har un còctèl Molotòf emb d’una botelha de limonada ? Come posicionar un hiu de fèrt a hautor dau còth au dessús d’una pista ciclabla. Come emb de las repochas ben tendudas trapar un jogger pr’una pauta de darrèir quand sèc lo camin de la palombèira.

Come crusar a l’entorn de las tònas a canards, de las hòssas cachadas pr’una cubèrta de juncs e de sigòrras pre capturar, non pas come dens la jungla de las bèstias sauvatjas, mès das morrauds qu’espròven lo besonh de venir se premenar a l’òra de las passadas e de har banhar lur quite can dens la nauda.

Aquò hadè dijara un bèth programa e, maugré las consignas balhadas a cadun de tenir sa lenga, aquò bauchava a caquetar e a s’esbrueitar dens las campanhas.

Lo Justin qu’avè ajut de las remontadas vingudas das bòscs, das marescs, das vilatges, e come avè oblidat d’estar morre, comprengut qu’aquò-z-èra eth que menava, cada mes, lo cap de l’organizacion au P.C. de Bordèu. Mamisèla Jana èra tant chancrina pre que divè economizar sò a sò pras besonhs de la causa.

Empaurugat pre las mishantas consequéncias que lo debut de las ostilitats auré pas mancat de procurar, envièt de las letras anonimas au prefèt e as sos-prefèts pr’arrestar tot aquò avant lo jorn J.

Erús azard o reconeishéncia de las autoritats, devingut, quauques tèmps après,  conducturt dau sos-prefèt de L’Esparra, mès d’autes s’an renegat pr’un topin de lentilhas…

La prauba Jana assignada a residéncia acupèt lo restant de sos jorns au salut de son arma e a meditar lo diton d’un velh satge medoquin :

« A pishar contra lo vènt, l’òm molha sa camisa ! »

Gérard Teyssier

PATRONIMES

Dauba, Lauba

Aqueths noms vènen deu gascon aubar qu’a balhat lo francés regionau aubier (quartèir Les Aubiers a Bordèu…). Aquò designa divèrsas esséncias a bòi trende e a hulhatge clar, notadament lo saule blanc (tanben designat coma vime quòra es escossat e utilisat per sos ramèus) e lo peuplier blanc, e plus generalament lo peuplier hybride (mès disen tanben lo briule).

Lo mòt aubar deriva en aubareda, aubanèra, que designan de plantèirs o simplament de lòcs ont crèishen los aubars.

RECÈPTA

La cramaillotte, confitura de tiche

Hèser còser a huc doç dens un litre d’aiga pura 365 flors de tiche demb duas iranjas e dus citrons picats a tròç, e aquò pendent una brava orada. Passar e preishar lo meilange dens un tòrcle per tirar tot lo chuc de coison. Ajotar a ‘queth chuc son pes de sucre, barrejar e hèser còser novèth còp a huc doç pendent mija-òra tot en tornejant.

La coison es acabada quòra una culheirada de chuc despausada sus una assieta clinada hèi lo riban e comença a gahar en jalada.

Botar en pòts e caperar a frid.

Lo Sarmonèir / Le Jhacassous

ISSN 2119-2502

Shes Lydie BALLOUX, 14 les Alèias (les Allées) 33 490 VERDELAIS. [e-mail]. Blòg : http://losarmoneir.unblog.fr. Facebook : « Lo Sarmonèir Le Jhacassous ».

Redaccion : Regina Ardilley, Gabrièu Balloux, Lydie Balloux,Yannick Barreau, Gérard Teyssier.