Les gents que dóbtan (aumatge a Anne Sylvestre)

En patoàs garonés

 

Aimi les gents que dóbtan

Les que tròp escótan

Son còr se jampolar

Aimi les gents que dísen

E que se contra-dísen

Xentz se denonçar

 

Aimi los que grenguílhan

E los que susílhan

Avant d’auger jutjat

Aimi les gents que van

Mitat bien en tralhant

E mitat per costat

 

Aimi ses petitas cançons

Mème se pàssan per colhons

 

Aimi los mau-dringats

E los mau-acarats

Que son pas coma fau

Los que, mème travats,

Per pas qu’èstim geinats

Drendínan tot-tuixau

 

Los qu’auràn pas lenge honta

D’èster en fin de compte

Do còr de vagamonds

Pr’auger pas damandat

« Tiratz-nos do varat

De cap a lòcs mèi bons »

 

Aimi ses petitas cançons

Mème se pàssan per colhons

 

Aimi qui gausa pas

Saganar, maserar,

Panar la libertat

Los que vòlen pas èster

Sonqu’una frièsta

Pros ulhs dos mainats

 

Los que xentz auriflama

E daltonians de l’anma

Sàben pas les colors

Aqueths praubes missards

A qui jamèi l’istoara

Harà los aunors

 

Aimi ses petitas cançons

Mème se pàssan per colhons

 

Aimi les gents que dóbtan,

Qu’àiman quand lesi fóten

La patz de temps en temps,

Que vòlen pas se’n véser,

Mascanhar per se’n créser

Quitament disement

 

Disètz-lesi que l’anma

Es un grand huc que crama

Los pus negres marmuts

Una lutz qu’alugreja

Pinconèira, gareja

Tot çò qu’atz viscut

 

Merci per la tendressa

E rai per vòstas fessas

Qu’an hèit çò qu’an poscut

 

 

Gaby Balloux – 01/12/2020

Causas entendudas – Sus l’accent bordalés

Vèni d’enténder una pub a la radiò : « … à la Sauve, proche Créon » … mès aquò’s un gasconisme, non ?

 

Una remarca sus de causas entendudas. Les gents (los junes citadins, sustot) pèrden l’accent bordalés per préner un accent mèi francés, parisièn. Mès i a daus trèits que se consèrvan mèi que non pas d’auts. Per exemple, los que dispareishen d’abòrd son la prononciacion dau e atòne e la prononciacion de les voaièlas nasalas ; mès son gardadas la dubertura daus o e eu apui lo  relaishament de les consonas intervocalicas. Aqueth darrèir trèit es interessant mès sui pas segur qu’èsti pro estudiat. Entendi sovent per les ruas de junes bordalés (5-20 ans, qué) díser « gavé«   entre [ge] e [gae], mème [ge:]. E aquò se retròba dens daus mòts entenduts dens ma familha, en çò de gents qu’an l’accent bordalés :

- mon papè : tandis que [tãikə], alors [aɔʁ] (mès tanben [a'lɔʁsə])

- ma mair : voilà ['vwaa] (o [waa], [wa:]), alors [aɔʁ], regarde [ʁəaʁdə] (o [ʁaʁdə])

- mon toton : quelque chose [kɛʃɔzə] (pas exactament lo mème cas de figura)

La prononciacion madame shens lo d es coneishuda tanben.

Aquò’s a botar en relacion demb la tendença a prononciar, dens les lengas romanas (mès pas lo francés !), [β ð ɣ] les consonas [b d g] quora son intervocalicas.

11 de novembre

11 de novembre… Desser, vesi arribar lo bus ridiculament flocat demb aqueths afrós drapèus blu-blanc-roge. Qui èra aqueth que parlèva deu blu de les bronhas hèitas per los policèirs, deu roge deu sang que los praubes gus voitèren per defénder interèsts que n’èran pas lurs… ?

11 de novembre, coma 8 de mai e autas datas guerrèiras – lo 14 de julhet n’en es, au solide –, disen que son commemorats per que les junas generacions n’aublidin pas çò que se passèt, per que tornin pas hèser la guèrra… brèf, hèstas de patz. Mès la patz diuré estar acompanhada demb la jòia. E les ditas junas generacions, diurén s’amassar per ríser, per se rejoïr de n’estar pas dens un estat en guèrra. E ben non, a la plaça d’aquò, un arremat de vielhs, vestits d’escur e hasent lo morre, escotan musica militària pesanta e discors gaunits de patriotisme pegàs.

E qué nos repapilhan aqueths rangonèirs demb lurs paraulas crusas ? Los braves sordats que tombèren per la patria… Lo sang versat per la França… Som damorats un país libre graça ad eths… Etc. Autament dit : « bravò a los que tuan los auts perceque lesi’c damandan ». E ben non, aqueths sordats son briga mòrts per la França. Son mòrts per ren. Sonque perceque los puishents, los rishes, èran en conflit… e hòp, la praubialha au front. Son simplament victimas e pas eròis. Los eròis son los desertors, los que refusan de se bàter contra d’autas victimas deu sistèma politic, mès que se baten – shens versar sang – contra aqueths puishents.

Poirén encara díser un pilòt de causas. Dirèi simplament que la mèi bròia faiçon de morir es morir per sauvar una via e pas morir per una causa abstrèita – patria, cultura, idèia, religion… Los qu’hèsen passar les causas abstrèitas avant lo bien-èster fisic, la via, la santat, au punt de sacrificar èstes vivents, meritan d’estar fotuts en preison per refleishir sus tot aquò.

Colhonada pas catolica

Encara una istoèra leugèira, Diu me’n perdoni.

Dus curès se desvestissen e s’aprèstan a préner una docha. Començan a hèser colar l’aiga mès s’avisan lavetz qu’an briga de sabon. Lo pair Jan, que ne’n a dens la crampa, decida donc d’anar lo quèrre viste hèit shens préner lo temps de se rabilhar.

Cor capvath los corrius, entra dens sa crampa e cròisha dus bocins de sabon, un dens cada man, e torna préner lo camin de les dochas, totjorn nud coma un bosic.

A mitat camin, dens un long corriu, avisa tres suras qu’arriban cap a d’eth. Podent pas s’estujar, se bota contra un mur e hèi coma s’èra una estatuda. Les suras arriban a son nivèu e s’arrèstan, ahurbidas de véser una estatuda tan realista.

La prumèira, entrigada, pausa la man sus la quiqueta de l’ « estatua ». Un chic geinat, lo pair Jan disha tombar un tròç de sabon.
– Ah d’acòrd, ‘quò’s un distributor de sabon !

La segonda, estonada, assaja tanben de tirar la quiqueta. Lo pair Jean disha tombar lo segond sabon.

La tresièma, espatrolhada, tira era tanben, un, apui dus, apui tres còps, mès ren se passa. Tira lavetz mèi fòrt, e s’escrida :
– Senta Vièrja Maria, ‘quò’s fòrt bien hèit ! Balha tanben lo gèl docha !!!

Una istoèra per ríser

Una colhonada en lemosin que vèni de lugir e que m’a hèit ríser… Vací, la traduïsi :

Quate òmes son dens un bar. Deu temps que l’un se’n vai pishar, los tres auts blagassan :

- Avèvi paur per mon hilh, que comencèt a trabalhar en lavant autòs. Mès vai t’hèser lanlèra, son patron tomba malaud, e li prepausa una plaça de vendur. E ben, vendut tant de banhòlas qu’adara lo garatge es a d’eth. D’alhurs, vèn de balhar una voatura en d’un amic per son anniversari.

- Jo, avèvi sustot paur per mon gojat, qu’amassèva hulhas dens los jardins d’un agent imobilièr. Mès l’agent divut arrestar son trabalh e prepausèren a mon hilh de préner sa plaça, çò qu’hasut tan bien qu’anuit l’agença es a d’eth. D’alhurs, vèn de balhar un ostau en d’un amic per son anniversari.

- M’encoentèvi un chic mèi per mon dròlle. Pensatz, au debut, lavèva los cagadèirs dens una granda banca. Apui, sabi pas perqué, dens la banca, li prepausèren una formacion, e chic a chic vingut director de la banca. Es tan rishe que balhèt un milion en d’un amic per son anniversari.

L’aut tipe s’entornèt, los auts li dissuren de qué parlèvan, ‘quò’s a díser de la reüssita deus hilhs.

- Ò, jo, mon hilh, i a pas de qué se’n gloriar. Es perruquèir desempui quinze ans ; amèi d’aquò es gay, un gay que vòu pas se maridar e qu’aima sonque partosar demb amics. Mès, dens tot aquò, fau saber véser lo bon costat, hèser la part de les causas : sons bons-amics, per son darrèir anniversari, li balhèren una voatura, un ostau e un milion….

Contrat de maridatge gaunit de gascon

Anuit, vau parlar de mons aujons. Perqué ? Perçò qu’èi trobat un contrat de maridatge demb mòts gascons. Qué de mèi normau : èra en 1779, en Medòc.

 

Contrat de maridatge, donc, lo 6 de heurèir 1779 a l’Esparra, per davant mèste Jean Tartas.

La familha deu nòvi es de Sent German d’Estèlh, e la de la nòvia es de Sent Arlòdi.

La nòvia e sons pairs pòrtan : (…) trois touailles (1) (…) un sarpaut (2) (…) La mair deu nòvi, era, pòrta : (…) une marre (3), une pelle ferrée (4) (…) une bigotte (5), (…) un achot (6).

(1) sembla estar « nappe ».

(2) « petite serpe », bien solide.

(3) « houe » (mès en haut Medòc) ; senon « pioche ».

(4) pala herrèira = « bêche » (mès en sud Medòc) ; ferrèia en Medòc tanben.

(5) « houe » (mès en sud Medòc).

(6) « hachette », simplament.

 Lo notari divèva venir de sud Medòc !

Cançon gaire d’actualitat : « Sent-Jan deu blat » !

En parlar negue :

 

Valà la Sent-Jan, la Sent-Jan d’estiu

Valà la Sent-Jan, la Sent-Jan deu blat

 

On tots los amics van a la velhada

On tots los amics van au huc benedit

 

An hèit una crotz d’èrba de la* lana

An hèit una crotz per har benedir

 

* Curiosament, escrivut « la ».

 

Tot aquò per botar una ambiença estivala ! Fau díser que pr’ací (a Bordèu), lo temps es gohat, viroliu. Mès bon, s’i acostuman ! Tè, a prepaus de Bordèu, i a pas pausa, èi vist tres ciclistas de la poliça nacionala s’arrestar en d’un huc roge (e aurén poscut passar shens accident !) A n’i pas créser !!

Plantas 1 – Òmes 0… Una intelligença shens cervèth ?

Coma ne’n avèvam dejà parlat, l’antropocentrisme diu èster entèirament revist a nòsta epòca. Dejà en 1983, lo quimista american Ian Baldwin, descobrent l’existença d’una comunicacion entre vegetaus, tot capvirat, desclarèt : «Los briules parlan». Mès falut encara un brave trentenat d’annadas per que lo concèpte d’inteligença vegetala estussi acceptada, graças a… especialistas deu comportament animau ! E atau se bastit l’etologia vegetala.

Sàbem bien que la particularitat deus vegetaus (entr’auts) es de damorar fixas, mès tanben de damorar vivas amèi se pican una partida de lur còs (donc fonccionan shens organes : respiran shens paumons, destoxifican shens hetge, digèran shens budèths). Los dangèirs, las constrentas, hasent abonde, lisi a falut desvalompar divèrsas adaptacions au nivèu de lurs responsas metabolicas.

Una experiença hèita a l’universitat de Kyoto botèt en evidença la capacitat deus aubres a mudar : la paret de lurs cellulas jòga un ròtle de muscle ! Aut organe «animau» que tròba son equivalent en çò de las plantas : l’aurelha intèrna, materializada per gruns d’amidon se desplaçant en fonccion de la gravitat. Mès, amèi de percéber atau lur inclinason, los aubres perceben la fòrma de lur còs, coma ec montrèt una equipa de l’INRA de Clarmont : «Estúrem esmervelhats de descobrir aquò. Au cors de  l’evolucion, los vegetaus an trobat lo mejan de controtlar lur movement globau demb una percepcion locala. Pensèvam pas que se poscussi !»

Lo tabac mèrca la gatamina demb una audor qu’atira sons predators e un de sons gènes lemita la creishença de las larvas de gatamina ; lo tremble es doat de memòria – se sovèn d’una torsion e s’i acostuma – ; Sicyos angulatus a lo sens deu tocar, la cuscuta l’odorat e lo blat d’Espanha l’ausida (a 200 Hz, quasi la mitat de sas rigadas se vira de cap a la sorça sonòra). Los vielhs pins de l’Oregon (Pseudotsuga menziesii), eths, balhan a minjar a lurs companhs mèi junes. E tant de causas encara !

Lo prumèir reflèxe serà benlèu de s’escridar : «Mès ‘quò’s sonque l’afar de quauques procedats quimics !» E lavetz, qué crésetz que s’i passa dens nòste cervèth ? E ben, processús hasent intervenir neuromediators (comunicacion entre neurònas) e simples ions sodium e potassium (conduccion de l’inflús nerviós) amèi calcium (liberacion de neuromediators). Qué de radicalament diferent per rapòrt aus vegetaus ?

Los partisans de la neurobiologia vegetala pensan trobar lur «cervèth» dens lurs rigadas per sheis rasons : las rigadas son totas interconectadas ; intègran los nombrós sinhaus recebuts ; an un pic d’activitat a las extremitats ; essanjan sinhaus electrics e quimics ; adaptan lur creishença ; son fòrt rishas en captors de tots òrdes.

Solide, lo tèrme «intelligença» ne hèi briga l’unanimitat, los uns lo prenent dens lo sens «capacitat a percéber l’environament e a s’i adaptar finament», los auts considerant que suspausa la nocion de causida. Mès am dit que las plantas respiran shens paumons, destoxifican shens hetge, digèran shens budèths… donc perqué pas una intelligença shens cervèth ?

Carn de shivau o de vaca

Escandale de la carn de shivau… On es lo problèma ? Encara una absurditat : d’una part, la carn de shivau es comercializada en d’auts endrets ; d’auta part, sui pas segur que la consomacion de carn de beu gaunida d’antibiotiques èsti milhora. L’escandale es puslèu sentimentau : las (nombrosas ?) gents que refusarén de minjar un animaut « domestic » n’èran pas au corrent que n’i'n avèva dens aqueras lasanhas. Alòrs que, se vesen vianda etiquetada « shivau », la cromparàn pas apui valà tot. Mès, finalament, per nosauts predators, una bèstia es una bèstia. Perqué diable minjar shivau es tabó e pas minjar vaca ? Tot es sonqu’una question de cultura, solide, pusque beus e vacas son sacrats en Inda.

Vam anar mèi lunh : minjar can o gat n’es pas quauquarrés de meishant en soà. La question cruciala, ‘quò son las condicions d’abatatge, de via, d’igièna : tanlèu que los animauts son esganurrats vius, que son trucats per botar la carn mèi trenda, que son eslevats au punt que los uns èstin caperats de las cagalhas deus auts, que son borrats de potòias, etc., tot aquò ec fau refusar.  Mès senon, se fau una certèna coerença, sols los vegetarians an la possibilitat de s’indignar, per lurs rasons pròpas.

Acrostisha en gascon bordalés

Me’n a falut bien chic – te veire – per tombar

Amorós. Sonqu’una votz, un ulh

Rai d’òr dau cièl que miralhi a lampejar

Jo qu’assagi, sus lo pujaduir

Oblidant tot, de te raspar una estincèla

Ronci las mans, cèrqui un poton.

Ivèrn dèisha mon còr !(1) Me respondràs-tu, bèla ?

E m’aufriràs quauquarrés de bon ?

 

(1) Aquò’s a díder : que quauquarrés de caud (l’amor recebut, en l’ocurença) plenhe mon còr.

 

G.Balloux

 

varianta :

Oblidant tot, de te raspar una lagina

Ronci las mans, cèrqui un poton.

Ingrata sigues pas, dòna-me donc un signe ;

E m’aufriràs quauquarrés de bon ?