Parabòla reconstituada
Edouard Bourciez, que reculhit la parabòla deu dròlle prodigue dens la majoritat de les comunas de Gasconha lingüistica, èra ensenhant-cercaire a Bordèu. Escrivut donc la version reconstituada de la parabòla de Bordèu, que vací, originau mèi transcripcion. ‘Quò’s coma una assaja de normalisacion, o puslèu de desfrancisacion. Vésem mòts utilisats per Verdièr.
ORIGINAU
1. Un ome abèbe pas que dus gouyats. Lou mey june dichut à soun pay : « S’en ba téms que siguï moun méste é qu’aùji de l’arjén. Faù que pusquï me n’ana é que béji péis. Partatjats boste bén, é balhats-mé sonque dibï aùjé » – « O bé, moun drole, dichut lou pay, coume lou boudras. Sus un machan, é seras punit » Epuy, oubrén la tiréte, partatjèt soun bén, é n’en hit duyes pourciouns egales.
2. Petit de jours après, lou machan drole se n’angut daù bilatje, hadén daù mourguerous é chéns pas dide adiù à digun. Trabessèt mantes landes, dos bos, de las ribeyres, é bingut déns une grande bile oun despensèt dinqu’aù darrey parac. Aù cap de caùques més, discut bénde sas pelhes end’une bielhe fame é se louga baylét : l’embièren capat lous cams per i garda lous ases é lous beùs.
3. Labéts, estut à la biasse. N’aùgut brigue de leyt per droumi la nuyt, ni huc per se caùha quan hadèbe freyt. Caùquescops abèbe ta grande hamï que s’auré pla minjat aquéres hulhes de caùs é aquéts fruyts pouyrits de qui minjen lous porcs ; més digun li balhabe arré.
4. Un dessé, lou bénte bouyt se dechèt toumba sus une cheyre, en gueytan praù finestroun lous aùdéts que boulaben leùgeyremén. Puy, bit parèche déns lou ciel la lune é las estéles, é se dichut en plouran : « Labas, l’oustaù de moun pay és plén de doumestiques qu’an pan é bin, eùs é froumatje, tan que n’en bolen. Jou, pendén aquéste téms, me morï de hamï aci.
5. Hé bé, baù me leba, anguerey trouba lou pay é li direy : Hirï un pecat, quan decidèrï de boulé bous quita. N’aùgurï pas dreyt, é faù que me punissets, lou sabï bién. M’apèrets pas mey boste gouyat, treytats-mé coume lou darrey de bostes bayléts. Esturï un digunas, més me languissèbi lougn de bous. »
6. Lou pay ère déns soun casaù : fenissèbe d’arrousa sas flous ; besitabe lous poumeys é lous radins. Quan bit beni saù camin soun drole tout caperat de sudou é de pousseyre, treynan la came, pouscut à péne i creyre. Se damandét si falèbe que lou punisse ou que lou perdounèsse. Anfin, dam las larmes déns lous ulhs, li tendut lous bras, é se jitan à soun cot li dounèt un gros poutoun.
7. Puy hit acheyta soun gouyat ; aperèt soun mounde é lous besins : « Boli l’eyma coume aban lou praùbét de drole, lisi dichut taleù qu’esturen arribats. Es estat prou punit : que digun adare li héde nade résoun. Benèts lou beyre, pourtats-li biste une mignoune bèste, metèts-li un anèt aù dit é souliés neùs as pés. Pouyrats tabé bous préne dos bigueys, dos guits, é mena un bedèt boun à tua : ban beùre à galét, minja touts à l’encop é ha grande hèste.
8. Lous bayléts aùbediren à lur méste é boutèren bère nape sus la taùle. Saù méme cop lou gouyat l’eynat tournabe de la casse abèc sous cans : « Qu’és aco ? caù boulh, escridèt ét en juran. Crédi que bramats bous-aùs pr’aqui, n’és pas trop leù que rebénï. Suts foù, moun pay ? »
9. « Nou, moun drole, n’en suy pas, respoundut lou bielh, si lou hédi ataù, aco’s que suy plén de joye. Cantan é soun urus, car an prou de qué, boute ! Que bulhes ou nou, fadra qué cantes tu tabé é que festéjes dam nous-aùs, a caùse que toun fray qu’ère mort és arrebiscoulat é tournat à la bie. Aco’s coume si benèbe de nèche : jey ère perdut, anuyt lou bala retroubat. »
E. Bourciez.
TRANSCRIPCION
1. Un òme avèva pas que dus gojats. Lo mèi june dishut a son pair : « S’en va temps que sigui mon mèste e qu’augi de l’argent. Fau que pusqui m’en anar e que vegi peís. Partatjatz vòste ben, e balhatz-me çònque divi auger. » – « Òc-ben, mon dròlle, dishut lo pair, coma lo vodràs. Sus un maishant, e seràs punit. » Epui, obrent la tireta, partatgèt son ben e n’en hit duias porcions egalas.
2. Petit de jorns après, lo maishant dròlle s’en angut dau vilatge, hadent dau morguerós e shens pas díder adiu a digun. Traversèt mantas landas, daus bòscs, de las ribèiras, e vingut dens una granda vila ont despensèt dinc au darrèir parac. Au cap de quauques mes, discut vénder sas pelhas end’una vielha fama e se logar vailet : l’envièren capath los camps per i gardar los ases e los beus.
3. Lavetz, estut a la biaça. N’augut briga de lèit per dromir la nuit, ni huc per se cauhar quand hadèva freid. Quauques còps, avèva tan granda hami que s’auré plan minjat aqueras hulhas de caus e aqueths fruits poirits de qui minjan los pòrcs ; mès digun li balhava arren.
4. Un desser, lo vente voit, se dishèt tombar sus una shèira, en gaitant prau finestron los audèths que volavan leugèirament. Pui, vit paréisher dens lo cièl la luna e las estelas, e se dishut en plorant : « Labàs, l’ostau de mon pair es plen de domestiques qu’an pan e vin, eus e fromatge, tant que n’en vòlen. Jo, pendent aqueste temps, me mòri de hami ací. »
5. E ben, vau me levar, anguerèi trobar lo pair e li dirèi : Hiri un pecat quand decidèri de voler vos quitar. N’auguri ps dreit, e fau que me puníssetz, lo sabi bien. M’apèretz pas mèi vòste gojat, traitatz-me coma lo darrèir de vòstes vailets. Esturi un digunàs, mès me languissèvi lonh de vos. »
6. Lo pair èra dens son casau : fenissèva d’arrosar sas flors ; vesitava los pomèirs e los radims. Quand vit venir sau camin son dròlle tot caperat de sudor e de possèira, trainant la cama, poscut a pena i creire. Se damandèt si falèva que lo punisse o que lo perdonèsse. Anfin, damb las larmas dens los ulhs, li tendut los braç, e se gitant a son còth li donèt un gròs poton.
7. Pui hit asheitar son gojat ; aperèt son monde e los vesins : « Vòli l’aimar coma avant lo praubet de dròlle, lisi dishut tanlèu qu’esturen arribats. Es estat pro punit : que digun adara li hède nada reson. Venetz lo veire, portatz-li viste une minhona vèsta, metetz-li un anèth au dit e solièrs nèus aus pès. Poiratz tanben vos préner daus viguèirs, daus guits, e menar un vedèth bon a tuar : vam beure a galet, minjar tots a l’encòp e har granda hèsta.
8. Los vailets aubediren a lur mèste e botèren bèra napa sus la taula. Sau mème còp lo gojat l’ainat tornava de la caça avèc sons cans : « Qu’es aquò ? quau bolh, escridèt-eth en jurant. Credi que bramatz vosauts pr’aquí, n’es pas tròp lèu que revèni. Sutz fòu, mon pair ? »
9. « Non, mon dròlle, n’en sui pas, respondut lo vielh, si lo hèdi atau, aquò’s que sui plen de jòia. Cantam e som urús, car am pro dequé, bota ! Que vulhes o non, fadrà que cantes tu tanben e que festeges damb nosauts, a causa que ton frair qu’èra mòrt es arreviscolat e tornat a la via. Aquò’s coma si venèva de nèisher : gèir èra perdut, anuit lo valà retrobat. »
explicatz-me dus causas:
Se’n va (nòrma catalana, dau mai a la drèita possible) o S’en va (nòrma « francesa) ? qual es indicada per l’occitan?
Perqué conservar de francismes encara? Fama per Hemna o Femna (bordalés), shèira (?) per cadèira e quauques mèi qu’èi vist dens las parabòlas.
1° Se’n va / s’en va : los dus son logics.
2° Perqué conservar de francismes ?? E ben, falèva damandar ad E. Bourciez ! ‘Quò’s eth l’autor d’aqueth tèxte de 1895. Remarca : « shèira » es una fòrma sonque nòrd-gascona, d’origina sentongesa (« chàere ») que nos rapèla la proximitat Bordalés/Sentonja. S’èra un vrai francisme, aurem « shèsa ». Dens tots los cas, anèvi pas biarniso-normalisar un tèxte de 1895. Mon blòg a una vocacion pluralista, e pui s’agis de pas sanjar los vielhs tèxtes.
*sintacsic, *evoluïda, *etzistar : Dieu me dau! anatz rehar la grafia panlatina? (sintaXic, eXistir) e seguir lo francés còntra los vèrbs panlatins e tanben occitans classics? (evoluïr, existir)
Pr’aqueth comentari coma lo de devath : mon blòg respècta cada grafia, cada paraulis.
reconstituIDA e non *reconstituada
Briga, briga ! Pensi que me soi bien mau esprimat. Hòra de question de s’alinhar bèstiament sus la grafia ! Mès achí som dens un cas particulièr, pensi. A mens de respectar lo mendre francisme fonetic, sintacsic e morfologic d’autes còps… Pensi que fau préner una direccion que siqui pas una impassa, entre una normalizacion escessiva basada sau bearnés e la sacralisacion d’una lenga mòrta ipèr-francizada, la dau siècle passat. Sens tombar tapauc dens un barrejadís jamei emplegat enlòc. De tota faiçon, la grafia classica tala qu’estot concebuda es un copacap non solament per los aprenents mès tabé per los qu’an la pretencion de l’ensenhar, e devath quala fòrma ? Se vòlem respectar a la letra la fonetica de cada lòc, tala qu’èra autes còps, demb los quites francismes, lavetz fau emplegar una grafia fonetica que hasqui consensús. Mès lavetz, quala ?
Aquò reviré a prononçar en seguissent la grafia puslèu que non pas lo contrari.
Pensi que poirem remediar ad aquera anarquia dens la « e » un còp barrada, un còp dubèrta, dens nòste garonés. La tèsa dau Halip Lartiga (Philippe Lartigue) « Le vocalisme du gascon maritime dit gascon noir » poiré nos balhar quauques punts de repèra pr’ensajar d’i véser un chic mei clar. E après àuger lugit e tornat lugir aquera tèsa passionanta, ne’n soi vengut a me damandar se seré pas una bona causa de « normalizar » un chic nòste garonés sus aqueth punt. Sabes qu’am tendéncia a drubir sistematicament les « e » en (è) çò qu’aucasiona una certèna omofonia qu’edzista pas en gascon classic. Pr’edzemple (lèyt) que pòt èster « lit » coma « lait » o lo suficse (èy] que pòt venir dau latin « -oriu(m) » coma dau latin « -arium ». Non solament una grafia diferenta diuré èste respectada, -ariu => -èir vs. « -oriu » => -eir, mès tabé una prononciacion distinta (èy) vs. (éy). Perpausi donc d’hèser aquera distincion tant a l’escrit qu’a l’orau, çò que portaré pas tòrt a la calitat de la lenga, bien au contrari.
D’acòrd per adaptar la grafia e pr’escriver « e » quand lo landés ditz « eu » e « è » quand ditz « è ». Per contra, vam pas sanjar la prononciacion naturala, egau ! Sès d’acòrd qu’una lenga evolüa naturalament decap a quauquarren d’eufonic, non ?
Bon trabalh de transcripcion. Mès jo, aurí puslèu escrivut « leit », « venètz », « metètz-li » a la plaça de « lèit », « venetz », « metetz-li ». Mès divi avoar qu’aqueras « e » un còp barradas, un còp dubèrtas, son pas totjorn evidentas.
Adara vau ensajar de te balhar ma version marmandesa personèla en grafia « patoasanta » e sa transcripcion en grafia classica.
1. Un ome abèu qué dus gouyats. Lou pu jouén digout à soun pay : « S’én bay tém qué siqui moun mèste é qu’aùji d’arjén. Foù qué pousqui m’én ana é qué bési dé péis. Partadyats boste bién, é balhats-mé so qué dibi aùje » – « O, moun drole, digout lou pay, coume boudras. Sès un méchan, é seras punit » Puy, landèt (drubit) une tiréte, partadyèt soun bién, é n’én hasout dubes pars égales.
2. Còuque jours après, lou méchan drole sé n’angout doù bilatye én hasén doù fié é séns dise adiù à digun. Trabessèt bién dé bousigues, dé boys, dé rius, é béngout déns une grande bile oun sé déspénsèt touts lous sos. Où cap de coùques més, dibout bénde sés ardes én une bièye fame é se louguèt prèste baylét : l’embièren dén lés pèces pri garda lous ases é lous béus.
3. Labéts, estout bién malérous. About brigue dé lit pér droumi la nuy, ni dé huc per se còuba core hasèu frét. Coùques cops abèu talemén hame qué s’ouré bién mindyat aquéres ulhes de còuléts é aquéts fruyts pouyrits qué mindyen lous porcs ; més digun li bayèu rés.
4. Un dessèy, lou bénte bouyt se dechèt toumba sus une souque en gueytan pér la férnèste lous oùséts qué boulèben loùgèremén. Puy, bésout paréche déns lou cièl la lube é lés éstéles, é se digout én plouran : « Labas, l’oustàu de moun pay és plén dé bayléts qu’an dé pan é dé bin, d’éùs é d’ourmatye, tan qué n’én bolen. Jou, d’aquét tém, mori dé hame aci.
5. Hé bé, boù mé léba, anirèy trouba moun pay é li dirèy : Asout un pécat, core decidèri dé boulé bous quita. abouy pa lou drét d’èse aco, é fòu qué mé punissits, òu sabi bién. M’apèrits pa mèy boste gouyat, tréytats-mé coume lou darrèy de bostes bayléts. Eri un pincounèy, mès mé languissèbi lun dé bous. »
6. Lou pay ère déns soun casaù : fénissèu d’arrousa sés flous ; bésitèu lous poumèys é lous rasins. Core bésout béni soù camin soun drole tout capérat de susou é de poussière, treynan la came, pouscout à péne i crése. Sé damandèt sé falèu qué lou punissi ou qué lou perdounèssi. Enfin, dém lés larmes déns lous uys, li parèt lous bras, é sé jitan à soun cot li bayèt un gros poutoun.
7. Puy asout séyta soun gouyat ; apérèt soun mounde é lous besins : « Boli l’éyma coume aban lou pràube drole, lousi digout taleù qu’estoun arribats. Es éstat prou punit : qué digun adare li hèsi nat réprotye. Benèts lou bése, pourtats-li biste une broye bèste, boutats-li un anèt où dit é dé souliès nèus as pès. Pouyrats tabé bous préne dé jàus (béguèys), dé guits, é mena un betèt boun à tuba : ban bube à galét, mindya touts a l’éncop é èse une grande hèste.
8. Lous bayléts òubeïren à soun mèste é boutèren une bère nape sus la taùle. Labéts lou gouyat l’éynat tournèu de la casse dém sous cans : « Qu’és aco ? caù bruy, s’escridèt en juran. Crési que bròuyets bousaù pr’atyi, és pas trop lèu que torni. Sèts foù, moun pay ? »
9. « Nou, moun drole, n’én souy pas, respoundout lou bièy, s’èsi antaù, aco’s que souy plén de joye. Canten é soun érous, car an prou de qué ! Qué boulhis ou nou, fòudra qué cantis tu tabé é qué féstéjis dém nousàu, a càuse que toun fray qu’ère mort és rebiscoulat é tournat à la bie. Aco’s coume sé bénèu de base : ayère ère perdut, anuy lou bala retroubat. »
TRANSCRIPCION
1. Un òme avèva que dus gojats. Lo pus joen digout a son pair : « Se’n vai temps que siqui mon mèste e qu’augi d’argent. Fau que posqui me’n anar e que vesi de peís. Partatjatz vòste bien, e balhatz-me çò que divi àuger. » – « Òc, mon dròlle, digot lo pair, coma vodràs. Sès un meishant, e seràs punit. » Pui, drubit una tireta, partatgèt son bien e ne’n hasot duvas parts egalas.
2. Quauques jorns après, lo meishant dròlle se’n angot dau vilatge, en hasent dau fier e sens díser adiu a digun. Traversèt bien de bosigas, de bòis, de rius, e vengot dens una granda vila ont se despensèt tots los sòus. Au cap de quauques mes, divot vénder ses hardas en una vièlha fama e se loguèt pr’èster vailet : l’envièren dens les pèças pr’i gardar los ases e los beus.
3. Lavetz, estot bien malerós. Avot briga de lit per dromir la nuit, ni de huc per se cauhar quòra hasèva fred. Quauques còps, avèva talament hame que s’auré bien minjat aqueras hulhas de caulets e aqueths fruits poirits que minjan los pòrcs ; mès digun li balhava res.
4. Un dessèir, lo vente voit, se deishèt tombar sus una soca, en gaitant per la fernèsta los ausèths que volèvan laugèrament. Pui, vesot paréisher dens lo cièl la luva e les estelas, e se digot en plorant : « Labàs, l’ostau de mon pair es plen de vailets qu’an de pan e de vin, d’eus e d’hormatge, tant que ne’n vòlen. Jo, d’aqueth temps, mòri de hame ací. »
5. E ben, vau me levar, anirèi trobar mon pair e li dirèi : Hasoi un pecat quòri decidèri de voler vos quitar. Avoi pas lo dret d’hèser aquò, e fau que me puníssitz, au sabi bien. M’apèritz pas mèi vòste gojat, traitatz-me coma lo darrèir de vòstes vailets. Eri un pinconèir, mès me languissèvi lunh de vos. »
6. Lo pair èra dens son casau : fenissèva d’arrosar ses flors ; vesitèva los pomèirs e los rasims. Quòra vesot venir sau camin son dròlle tot caperat de susor e de possièra, trainant la cama, poscot a pena i créser. Se damandèt se falèva que lo punissi o que lo perdonèssi. Enfin, demb les larmas dens los ulhs, li parèt los braç, e se gitant a son còth li balhèt un gròs poton.
7. Pui hasot seitar son gojat ; aperèt son monde e los vesins : « Vòli l’aimar coma avant lo praube dròlle, los-i digot tanlèu qu’estòn arribats. Es estat pro punit : que digun adara li hèsi nat repròche. Venètz lo véser, portatz-li viste una bròia vèsta, botatz-li un anèth au dit e de solièrs nèus aus pès. Poiratz tanben vos préner de jaus (veguèirs), de guits, e menar un vetèth bon a tuvar : vam búver a galet, minjar tots a l’encòp e hèser una granda hèsta.
8. Los vailets aubeïren a son mèste e botèren una bèra napa sus la taula. Lavetz lo gojat l’ainat tornèva de la caça demb sons cans : « Qu’es aquò ? quau buit, s’escridèt en jurant. Cresi que bràulhatz vosaus pr’achí, es pas tròp lèu que tòrni. Sètz fòu, mon pair ? »
9. « Non, mon dròlle, ne’n soi pas, respondot lo vièlh, se hèsi antau, aquò’s que soi plen de jòia. Càntam e som erós, car am pro dequé ! Que volhis o non, faudrà que cantis tu tanben e que festegis demb nosaus, a causa que ton frair qu’èra mòrt es reviscolat e tornat a la via. Aquò’s coma se venèva de vàser : aièr èra perdut, anuit lo valà retrobat. »
Òc-ben. Mès bon, demb l’influença deu francés, les « e » se dubren… Coma dirés, ‘quò’s la qüadratura dau cèucle.