« T’aimi tant mon país »

 

Cantat per Eliette DUPOUY. Cançon impossibla a trobar alhons.

Lo colièr de N.D. de Laureta (Florimond)

Dirèi pas de quala arma e de quau regiment

S’arrestèt a Laureta un gròs detaishament.

Ne me’n sovèni pas. La tropa èra campada

Tot au ras de l’eglisa au mitan d’una prada.

E tornèt repartir lo lendoman  matin.

Quauquas òras après, valà qu’a fons de trin

Hòrt d’alent, tot cobèrt de susor, de possièra,

Lo shèf vei arribar per darrèir un gròs père,

Autament dit l’abé de Laureta. – Arrestatz,

Crida-eth au « lieutenant », un de vòstes sordats

Ven de nos derraubar lo colièr de la Vièrja.

Lo shèf en l’entendent deven blanc coma un cièrge.

- Qu’entendi, ce ditz-eth, un volur, un sordat !

- Oui, shèf, un colièr d’òr que nos a derraubat !

- Qué me càntatz ? qu’aurí dens ma tropa un volur ?

Anim donc, tot aquò son farças, per bonur,

Vos’n vau balhar la pruva ; halta ! rassemblament !

La, Père, folhatz-me tot lo detaishament !

Mès lavetz un sordat tira de sa museta

Un colièr qu’a los gruns tan gròs qu’una noaseta

E qu’au sorelh levant que s’i ven miralhar

Hèsen perpitar l’ulh au poent de l’avuglar.

- Es jo qu’èi lo colièr ! crida lo militère.

- Gredin, hurla lo shèf, gara au conselh de guèrra !

E lo Père radiús levent los ulhs au cièl

Marmòta un diu-mercís qu’es prampó naturèl.

Mès lo tropièr ripòsta : – Ò ! sui pas un volur !

Escotatz e veiratz s’èi la consciença pura.

Sui estat eslevat jo dens la religion

E de mon naturèl aimi la devocion.

Tanben demb quau plaser per díser ma prièra

Èi corrut a matin dedens lo santuère.

E donc, mon « lieutenant », l’urusa inspiracion,

Vatz véser s’èi aujut cent mila còps reson.

… Entendi dens la glèisa una voàs musicala

Mès que nat instrument de musica n’egala,

Lèvi lo cap en l’èrt, la Vièrja me sorrís

E son regard si doç e si pur m’ebloís.

- Escota, ce me ditz, as hèit una prièra,

Sordat demb una fòi si granda e si sincèra,

Qu’èi sentit qu’èra tu lo pus dinhe devòt

Que meriti d’auger lo colièr qu’èi au còth.

Un vielh  mossur l’avèva aishetat pr’una fama

E me’n parei a jo pr’orgulh e per reclama,

Se me l’entortilhèt coma l’auré passat

A la granda  « mondaine » on estut refusat.

Tira-me lo [deu] còth t’haràs una fortuna

E vas me solatjar d’un pes que m’importuna.

Tant d’òr es una insulta a ma Simplicitat !

Es una ifronteria, una immoralitat,

Que de se cobrir d’òr alòrs que la misèra

A tant de praubas gents hèi trainar la galèra !

Tremblis pas militère, apròisha-te de jo,

Mon colièr t’aparten, te lo balhi, pren-lo !

Pensatz-vos si lo còr m’hasèva tipa-tapa

Quora me sui mastat sus los pès per l’atràper.

N’èi pas tròp marganhat portant per reüssir

E la Vièrja m’a dit : Adiu, part e mercí !

Valà, mon « lieutenant », coma èi dens ma museta

Lo « cadeau » que m’a hèit la Vièrja de Laureta !

… Lavetz lo « lieutenant » s’adreça au Père : E ben,

Mèi que n’impòrta qui ‘quò’s a vos de saber

Se los miragles son una causa croiabla,

Mèi que n’impòrta qui dívetz saber que diable

S’atz una Vièrja qu’hèi miragles quauque còp.

- Mès , oui, respond lo Père, es que ne’n èi baucòp,

Ne’n am tot un grand libre… – E ben , la, pòdetz díser

Que ne’n atz un de mèi e deus grands a d’inscríser !

Pui saluda, se vira, hèi hèser per lo flanc

E comanda a sa tropa alinhada : En Avant !!!

Bordèu (Th. Blanc)

 

 

Un dessèir, dens l’ivèrt de dise-uit-cent-soassanta-cinc, après auger prist lo magre sopar que m’avèvan aprestat, – repàs en compareson confortable per lo temps de misèra que cor, – m’èri sheitat au cunh  dau foguèir per desgraupir mes praubas mans que la nèja e lo verglaç avèvan rogidas.

Aqueth dessèir, un linçòu blanc cobrèva la tèrra, e los aubres, pareishent coma los quauques peus que sòrten dau cruc d’un vielh òme usat, refusavan lo pus petit abric as audèths apenats. Lo freid èra penetrent coma l’agulhon d’un boèir. Les pelhas usadas das praubes èran perçadas cruèlament per eth.

Coma vos l’èi dit, èri sheitat au cunh dau foguèir, e m’estimèvi erús, maugré qu’estussi praube, de ne pas me trobar coma mantun, shens pan, shens bòi, shens lèit, e d’auger lo contentament de veire mos dus petits mainatges s’endromir sadoths coma das petits pijons que lur mair a apasturats.

Benedissèvi la Providença, quand entenduri trucar a ma pòrta.

Esturi surprís, car èra tard e tot lo monde dromèva dens lo vilatge.

Obri.

Una vielha fama, pèinuda, magra, blanchòia, cobèrta de pelherauds, coifada d’una còiha pendilhenta e deslissada, se presentèt, e, d’un èrt que fedèva compassion, me dishut :

« Sui la Lenga gascona. Me vedes shens abits, shens secort, shens un tiule per me caperar. Bordèu, eth qu’es remplit de mos pus doç sovenirs, ne me vòu pas mèi veire. Sui desgitada, maudita, bafoada, mesprisada en vila, coma una vielha criminèla.

Los qui an estat calinats e endromits dens lur tendra junessa au son minhon de mes aimablas cançons, an l’èrt adara de ne pas me compréner, – van dinc a rogir de m’auger coneishuda.

Los entendi, adara, aqueths orgulhús que frecantèvi, desbitar un francés bastard, meilat d’anglés, e se forçar per parlar ponhtut coma das Parisiens.

Los quites marcats, on trobèvi un apoi solide, on m’entendèvan, per la boca de les recardèiras, dire mon shapelet de paraulas comicas, – quauques còps prebadas (pebradas), – e d’a prepaus plens d’esprit, – los quites marcats, ne me pòden pas mèi suportar. Las recardèiras bonas bitonas, coifadas de lur calhon, an fèit plaça a lurs gojatas, caperadas de sòia, de dentèlas e de bibís, que vòlen, en parlent un lengatge que ne sembla a res, far oblidar que lurs mairs me sherissèvan e me presentèvan mème as princes.

Sorten, los tres quarts, de familhas minablas, pedolhosas ; vòlen far creire que descenden de la cuisha de Jupitèrt.

Tanben, me vedent abandonada, m’apercebent que fèdi honta a tot Bordèu, cèrqui, hòrt de sos murts, un abric segur on poirèi menar una via tranquilla, e on vingrèi, l’ivèrt au foguèir de la shaumèira, entretenir les familhas avèque mos contes que feràn oblidar, a la velhada, la fatiga dau trabalh de la jornada, e lisi portaràn encara un chic de plesir dens lur misèra. »

La prauba vielha lenga tombèt sus lo solaut en acabent aqueths mòts.

Lo shagrin e lo freid l’avèvan transida.

La relevèri, la recaufèri, e quand estut revinguda a la via, li dishuri :

« Shèra lenga, me rapèlas das sovenirs bien tristes. Valà perque t’aimi. La mair que m’a balhat lo jorn te coneishèva, te parlèva, e quand, dens mon june atge, mos ulhs alassats per la fièvra ne podèvan pas se barrar, entendèvi sa voàs, puslèu fèita per los planhs que per les cançons, fredonar :

Som, som, som,

Vène, vène, vène !

Som, som, som,

Vène, vène donc !

E mos ulhs se barrèvan, lo somelh venèva, e repausèvi dens los braç de la qui èi tant aimada e que la mòrt a prista tròp lèu !

Èra es partida recéber la recompensa que meritèva per les penas qu’a augudas a m’elevar.

Mès tu as damorat.

Maugré los pelherauds que te cobren, lo shagrin que te ròga, te reconeishi.

Te balharèi mon magre apoi. Te gardarèi dens ma cabana. Quand seràs remista, que tos abits raspats seràn rapedaçats. Quand ta còiha serà lissada de fresc. Quand tos pès murtrits adara seràn cauçats de minhons petits solièrs, e que lurs ribans croasaràn sus tes cauças blancas. Quand tes papilhòtas seràn frisadas, lavetz te presentarèi as Bordalés, e los veiràs, ne’n sui segur, t’aplodir encara e te balhar das sorríders. »

Tinguri ma promessa. La sonhèri lo milhor que poscuri. Li firi retrobar ses colors perdudas. La parèri si bien que saburi, e la presentèri a Bordèu.

Estut aculhida a braç ubèrts : los teatres, los concèrts, los salons opulents mèmes l’an vista, li an fèit bona recepcion.

Èi vist das vielhs ravatjats per l’atge, desgostats de la via, blasats per la fortuna, per los revèrts, se tòrder de ríder en escotent son comique bagot.

Èi vist de junes muscadins que «pausa»(?) per das òmes seriús, brisar lurs gants bura fresc en aplodissent ses aimablas repartidas.

Èi entenut de les bocas que fèden, en dident «oui», quauques còps lo bonurt, sovent lo malurt d’amorós ardents, cridar bis
quand ma vielha Lenga critiquèva lo monde en possent sos grands esclats de ríder.

Èi vist, enfin, des milèirs de borsas s’obrir quand fedèva un apèl a la sharitat au profit de les victimas d’un accident o d’una familha dens la misèra.

Adara qu’èi obtingut un resultat aussi bon, gaugi venir presentar ma vielha lenga dens un jornal. Me promet de vos amusar ; me fidi a d’era.

Th. Blanc.

Lamarque de Plaisance lo folclorista

 

Jacques Thomas Alphonse Lamarque de Plaisance, vadut a Marmanda en 1813 e mòrt a Arcaishon en 1880, estèt maire de la Tèsta de 1852 a 1857 e lo permèir maire d’Arcaishon qüand la comuna estèt creada lo 2 de mai 1857. Ic damorèt dinc a 1865, e un novèth còp de 1874 a 1876. Publiquèt en 1845 son libre Usages et chansons populaires de l’ancien Bazadais . A d’aquira epòca, lo mòt «folclòre» n’existèva pas encuara. Mès, shens saber que hadèva folclòre, Lamarque de Plaisance estèt influençat per dus movements : lo romantisme european, iniciats preus Alemands Herder e Grimm, qu’avè l’ambicion de tornar trobar las tradicions primitivas deus pòples, apui lo conservatisme, que volèva guardar tralhas de las costumas deu monde rurau, que l’industrialisacion e l’escolarisacion anèvan har disparéisher. Aquò dit, puslèu que de contunhar recèrcas e publicacions sus las tradicions popularas, consacrèt son energia a sas fonccions de permèir magistrat e de conselhèir generau. Estut tanben shivalèir de la Legion d’aunor. Lamarque de Plaisance hit egau paréisher en 1846 una brocadura sus las inondacions de Garona – efèits, causas e prevencion – ; Le Club du Village en 1849 ; e quate òbras sus la gestion municipala d’Arcaishon mèi los noms populars d’Arcaishon.

 

An tirat (novèla de Lydie Balloux)

…An tirat. Apui lo silenci… Aqueth divendres 24 d’octòbre 1941, dens una esclercida deu camp de Soge, los fesilhs t’an balhat l’atge de tas darrèiras fotografias. Èi deu mau en d’imaginar la bala morturèira  penetrant ta carn per m’empachar un jorn de te díser que t’aimi. Avèvan besonh d’otatges a fesilhar e tas opinions t’an desservit ; jamèi fadré morir per idèias ! Vodrí tornar hèser l’istòria, sonqu’aquera, sonqu’aqueth bocinòt que me vai pas… Vòli qu’èstis una lènt que hèsi revíver, 1904, sus la cantalèira de proessas tecnicas, industrialas, medicalas. Reapareish una Prumèira Guèrra mondiala, batalha on los enjòcs mèi que las entradujas incitan a préner partit. Jan, ton frair l’ainat, mòr dens aquera satre monstrositat. Qué hèi, ditz-me, de pèrder son frair de vint-e-un ans quòra ne’n an quinze ? Qualas medalhas o quaus boniments bavilhós poirén estompar çò qu’a boishat aqueste frair ? Viri la hulha tot tuishau sus ta prima siloeta dishant córrer shens bruit una part d’era, aquesta hont salada que ditz la via trencada. Fau avançar… Dejà la vintena ! Escamisat, lo peu esgrissat, pris dens l’accion, sonrises a l’objectiu. Ton èrt de «l’ancian temps» m’assolida que pòdi pas te crotzar dens la rua.  Egau, ton ulh es aquí, qu’ec desmentís, esberit, un petit amusat, energia pura dens la nina. Un quauquarrés de modèrne que despassa lo cadre de la fotò coma se volèvas sautar dens mon siègle. N’anguis pas tan viste, per me dishar tròp lèu ! As encara temps de rencontrar aquesta petita moreta corta de vista, demb los ulhs blus. Profitas-en, d’aquestas minutas que disen  preciosas, que saben hugir en arrèir. Aimas ta Gironda, ton quartèir ‘quò’s un país que vodràs defénder. Ta curiositat es puishenta mès las longas estudas ne hèsen pas minjar de tira. Carrelaire, apui emplegat dens la fabrica Tobler au mitan deus sènts de shocolat, ès valent, tons braç te balhan un mestèir, revinguts, un hoguèir, una securitat… una securitat, dinc a d’aqueth jorn, aqueth faus pas de l’Istòria, aqueras crotz gomant l’umanitat, aqueras crotz que quites dròlles pòrtan. Es que saben que possèdan lo poder de me privar d’un grand-pair ? L’anar deu temps va t’aublidar, trabucaràs sus tas conviccions. Aquera clamor d’Èst, aquera esperança deu nombre que se sarra los cobdes, shens distinccion de rishessa, de classa, aqueth avenir en quau auràs enveja de créser, fadrà bien i véser una marganha en quauque lòc. Pusque tots los òmes se son pas encara balhat la man, pusque tant d’òmes se paran encara lo punh. Tas mans d’obrèir. Tons hilhs vinguts medecin e ensenhant. Apui jo, me cresent artista ! Èstis indulgent cap a jo que coneishuri pas la hame, amèi se me tròbas pas prampó prosaïca a d’auger besonh de sauneis, de musica, de ríser, de poesia, de gormandisa. E de color. Aquí, dens aqueras annadas trenta-quaranta, un vent de pegaria negra cor capvath lo monde. Dens ton mitan obrèir, t’investisses, descobres l’engatjament politic e participas a las chaumas de 36. T’interèssas a tot, lugisses Zola e Mein Kampf, revirat en francés. En julhet 39,  vènes tesaurèir generau deu sindicat deus shocolatèirs, mès vaquí qu’en aost, jornaus e revistas comunistas son interdits. Treitarèi pas de politica. M’i aventurarèi briga, n’ec saurí gaire. Parli sonque d’amor trahit per la guèrra. La guèrra ‘quò’s una lutz sonque preus que la perduren en eths. Lo monde teish sa tela au mièi de las guèrras que vènen deu hons deus atges ; nat lòc sus tèrra ne’n es de vrai privat. L’Òme, aqueth grand desrasonable, se planh de se’n anar au front coma se’n van au trabalh un diluns matin e pertant… n’es pas aquò una petita montada d’adrenalina que surgís aquí ? Un possible espaci de sauvatjaria sonqu’a d’eth ? Una part de mèi d’excitacion, se’n anar cap a un inconeishut on poirén quasi tot se permèter ? Interdits legalisats per una armada, regulara o non, per s’acordar d’aperar explèit çò qu’es sonque murtre. L’espaci sembla cada jorn mancar a l’òme que’n aublida d’arrestar son pas, d’arrestar son braç, per miralhar las estelas shens voler tanlèu las possedar. Considèra coma son dever d’estamplar son poderòt  mortau lo mèi lunh que pusqui, lo mèi viste que pusqui ? Èi, per me ratrapar a quauqua esperança, clishats que me disen  qu’urosament, l’òme sap encara se trahir en dishant escapar sa doçor, sa trendessa en gèstes espontanats, fau créser un chic en l’òme…

Setembre 1939. La guèrra. Un decret prononça la dissolucion deu Partit comunista. Mobilisat, coma as dus junes mainatges, ès enviat en resèrva a tocar la Mediterranèa. Dròlla de guèrra. Bòrn de mar, error vacancèira, lonhten front : pòden créser que vas entau esvitar lo dangèir ? Illusion ! 1940 vei la desbacla, l’exòde deus refugiats se gitant sus las carrèiras au mitan deus sordats. Pas question de te rénder e de trabalhar preus Alemands nazis. Desmobilisacion. Bordèu es bombardada, i tornas e retròbas ta familha, ton emplec.  L’estiu 40 anonça las restriccions. Los estòcs alimentaris e vestimentaris s’estarissen. Lo pan, preciós dinc a la darrèira brigalha, compta totjorn talhas tròp finas, ò sabes, ton hilh minjarà mèi tard pan damb tot, damb pastas, ris, un jorn shens eth li serà defecile, coma l’aima aqueste pan ! Ta fimèla aprèsta cafè, decoccions d’aglands gresilhats barrejats demb shicorèia. Tons dròlles passaràn de J2 a J3. Tocats-colats, sos-marins e blocús dens lo pòrt de Bordèu. Acabadas las bananas, sorça de magnesium. Los esclòps  remplaçaràn los godilhòts usats e las bòtas hèsen la lei. La mauhisença rènha. Comunista e sindicalista, difusor de L’Humanité, ès reperat per la poliça talencesa coma un «agent de propaganda dangeirós per lo regime» e fishat aus Rensenhaments generaus. Setembre 40, anonça deu comandament alemand : « Los otatges son abitants deu país, que garentissen de lur via l’actituda corrècta de la populacion. Lur sòrt es atau entre las mans de lurs compatriòtas. » En decembre 40, a la seguida d’una aumentacion de distribucions de tracts, hèses partida deus òmes que mauhisan d’auger un ligame damb aqueths evenaments, e las autoritats t’arrèstan. Ès menhat au centre de sejorn susvelhat, 24 cai de Bacalan. Una enquèsta se dubre. Pendent la perquisicion a ton ostau, la poliça descobre una bròisha a la botonèira de ton mantèth. Representa lo monument presentat per l’URSS a l’Expausicion internacionala de París, en 1937. Per shança, los rensenhaments amassats dens ton quartèir estent en ta favor, ès liberat en junvèir 41. Damòras egau astrenhut a residença forçada a Talença. Ivèrn rude, inquietudas. S’avitalhar… s’agís pas mèi d’anar sonqu’au marcat deus Capucins en tram ! Gas e carbon mancan, se cauhar s’ajosta a las cuentas. Los bombardaments, visant sustot la basa sosmarina e lo nòi ferroviari bordalés, arriban generalament la nuit. Oblijan a s’acueitar a la cava devath lo bram eishentat de la serena, qu’era pòt pas s’estujar. Urosament, cada jorn, lo trabalh de l’escòla e lo de l’ostau absòrban tons hilhs. Ta bèra-mair vos rejunta. Un clan calorós, sodat dens las espròvas. Dens aquera via de guèrra e de restriccions, tons hilhs profitan maugrat tot de tons sabers e de ta trendessa. Sabes alucar lutz dens lo gris de la turmenta e pigalhar de jòia una rigor impausada per aqueras annadas marcialas. Lisi hèses véser que pòden s’acordar vacanças suu hiu d’una pausa, au quite pire d’un moment. Ton repit en familha es de corta durada. Debut de junh 41, un pòste de transformators sauta a Pessac, sabotatge ! Hèses partida deus òmes que vènen quèrre e embarrar au camp de Merinhac. Botat en sursís sus tèrra batuda. Au mitan de la lana, Pishèir- Beaudésert es shintat d’una granda barralha de bòi. Barbelats s’i ajostaràn. Aqueth centre de sejorn susvelhat, bastit en octòbre 40 sus òrde de las autoritats alemandas, es gardat per las fòrças de poliça francesa amèi gardes civius. Una sentinèla sus miradòr velha. Apèl deu desser, barradura deus crambòts, rondas, contròtles de nuit. Pòdes sonque t’abeurar a l’incertituda, las non-responsas de tons gardians a tas interrogacions. Los interrogatòris, seràn eths que los possaràn, non, cresi que n’èi gaire enveja de saber, de vrai… Los preisonèirs participan a l’amenatjament e a l’entreten deu camp, un vintenat de baracaments somaris dont aqueth deus otatges, a l’escartat. Correspondença censurada, colís e vesitors horgalhats. Quau magre resconfòrt que las raras vingudas autorisadas de la familha ! Pendent una vesita, ton hilh l’ainat, malaut, recep una consultacion deu doctor Nancel- Pénard dens la cabana on dròmetz. Damb un aiguèir per quaranta òmes, pòden parlar de propretat e de santat ? Un rapòrt de 1941 evòca las questions sanitàrias : «Lo materiau professionau es inexistent… » Locau de perruquèir, atelièr de cordonèir e de menusèir, sala d’odontologia, aqueths detalhs evòcan egau l’umanitat ; solide qu’an enveja d’i créser, los que son «en atenta»…

L’esper, una certena solidaritat, complicitats intèrnas lòrs d’evasions reüssidas, tot aquò hèi s’adaptar e suportar l’embarrament, lo carcinament a prepaus de la susvia, lo minjar mediòcre, los risques de bombardament deus Aliats. Aprenent qu’immòbles aclaupats an tapoat gents, ta fama mèi tons mainatges se ronçaràn finalament a la frièsta, pendent una alèrta, per un espectacle  son e lutz sus sòu francés, orquestrat preus Aliats, demb la participacion de la defensa antiaeriana alemanda ! Los objectius semblan lunh… dinc a que lo quartèir Sent Miquèu èsti tocat e compti sons mòrts. La familha de ta fimèla ne’n rescapa. Fau damorar fòrt, lo mèi  longtemps que se pusqui, e panar au present la mendra jòia. Los petits res montran que la via es sonque hèita de petits res, a còps redde importants. Te rasar ? Dens lo miralh, pas mèi de mus de drollet, que te manca tarriblament, aquí, dens aqueth camp on ètz parcats, on n’as pas mèi la quita possibilitat de t’isolar un chic per cedar a ta pena. Tons parents an l’intencion de vénder lur ostau. Sus un acte, es precisat que son tots dus de nacionalitat  francesa, non judius. An besonh de ta signatura. Per anar au notari, recebes una permission excepcionala e pòdes passar a ton ostau per potonejar los tons. Gents s’i tròban… vam díser de faiçon providenciala : « ‘Quò’s lo moment, conéishem los hilats, rentra dens la clandestinitat !» Esitas… insistan : aquesta ocasion tornarà pas, briga de temps a pèrder ! Lisi desclaras : « Èi promís que me’n tornarí. Van se revirar contra ma familha se dispareishi…» Las menaças contra los parents dissuadan de s’evadar. Causisses de tornar au camp d’internament au lòc de te’n anar au maquís. Preus tòns. Per qu’augin la via sauva. Aquò’s en aost 41 que ta «liberacion damb manten en residença forçada» es envisatjada dens un rapòrt de poliça… mès es transmís a las autoritats alemandas demb «avís de mantenir l’internament» ! Ta via tingré suu hiu incerten d’aqueths mòts ? En setembre 41, lo mareishau Keitel desclara : « En represalhas a la mòrt d’un sordat alemand, la pena de mòrt serà inflijada a cincanta o cent comunistas. Seràn considerats coma otatges l’ensemble deus Francés detinguts per un service alemand o francés per relacions comunistas, amèi las gents que participèren a la distribucion de tracts ». Lo 21 d’octòbre, Hans Reimers, oficèir de la Feldkommandantur  de Bordèu, es abatut suu bolevard Jòrge V. Tons companhs mèi tu aprénetz que cincanta otatges seràn executats se los autors de l’atentat son pas descobèrts avant vint-e-quate òras. Tot vai fòrt viste. Los taücs son rapidament comandats. Per pitar una lista, la poliça utilisa las fishas individualas dejà establidas au cors de las arrestacions, sufís de piaushar, de causir  cincanta òmes considerats coma «dangeirós » preu regime en plaça. Tu, membre de la cellula Vaillant-Couturier e augent aderat au movement Patz e Libertat, cumulas de segur los atots ! Esprovas aqueras impuishença, de ne pas poder blaimar lo qu’avièt aqueth drame pusqu’auré agit « per la França » ? Vai vos tuar tanben, mecanisme irreversible, per nazis mèi gendarmaria francesa interpausats. Dinc au darrèir moment, s’exèrça la pression d’un shantatge a la libertat, prepausicion de signar un papèir de renegament, de balhar noms de dirijants comunistas suspausats se trobar dens lo camp. La consigna passada ? Jamèi parlar : « Recomandacions e directivas aus militants : un militant arrestat ne diu res díser, ni a la poliça, ni aus jutges, de son trabalh e de son organisacion.» Ès responsable sindicau. Ès refleishit. Pòden comptar sus tu. Augent aprís per afisha l’avís d’execucion, familhas se renden au camp. Ès darrèir barbelats damb los auts otatges, los gendarmas interdisen d’aproishar. Veses ta fama fòrt inquièta, tons hilhs, los sònas : « Avançatz-vos egau ! Que vos hèsi lo poton ! » Gausan pas, cranhent qu’èstis sanccionat se desaubeïssen, d’alhurs los gardians repossan los qu’assajan. Te hèsen signes de lunh avant, òc, dètz mètres pòden estar lo cap deu monde… Chic a chic las familhas son evacuadas. La tona te tornarà jamèi véser. Preisonèir e otatge politic. Mon còr truca a l’envèrs deu temps. Tant de temps per bastir un èste. Annadas per lo milhorar, per consolidar, ratrapar marganhas e ponhacs, per lo véser espelir, créisher, s’esblandir. Tan chic de temps necessari per capturar una via   e la destruíser. Çò que l’òme es capable de hèser a l’òme ! Voler èster lo mèste d’autes èstes menha lunh… Qu’i a donc a compréner en d’aquera pegaria gahant lo monde dens tuarias s’adicionant ?

Ta nuit precedant l’execucion,quala es sa color ? Quaus sauneis son tons ? Te questioni e gardaràs tons secrets. Entre blu e verd, la veritat es pèrs. E personala. Víver ! Vodrí esperracar aqueth tròç de film. Lo levar autonau deus condamnats. La darrèira lètra a d’escríver. Nat poton matièir aus èstes  aimats. L’empreishament deus pas que s’anonçan per tuar. L’apèl nominau tuant tot esper, la montada forçada dens los camions militars. Lo tragèit de l’orror, deu camp de Beaudésert dinc au lòc deu suplici, a Soge. Viatge en anar simple per l’indicible, aqueth shagrin irreparable. Quala actituda an los que te vesen te’n anar de cap aus veïcules, apui marshar cap au pau ? L’èrt ven a còps mèi aisit a d’alentar après grands brams, grandas larmas per lavar las trulhadas shens nom… mès lunh de las plorairas designadas d’Egipta, coma aleugir, solatjar ? En grope, vos diríjatz cap au lòc d’execucion, sostenent los mèi junes. Èi un fredilhon aus vint ans de mon hilh e sonrisi a sa libertat. Quau visatge, quala lutz  vesen los ulhs deu temps qu’avanças ? Avançar cap a sa fin, cap a l’infenit que veiràn pas. ‘Quò’s a tu, òc qu’ec sabes, res poirà arrestar lo relòtge… lo temps vai s’arrestar per tu. N’as pas mèi de drets sus ta quita existença. Tons pas s’ajostan per lèu te sostréser a la via que t’environa. Qué vòu díser una jornada que, tot escàs començada, te barrarà dejà sa pòrta ? L’instant dètz òras, per tu, pòt pas existar aqueth jorn. Ne’n contèren, de bròias actitudas, espiadas de darrèir desfís ! Coma i créser de vrai, mèi qu’a l’angoassa que monta, la paur de la sofrença apui deu ren, l’effroi, lo voit totau cap a d’aquera bassacula deu temps per soi, lo temps que pèrd sa significacion, l’orror, lo denegament, lo desnusament, lo meishant saunei, l’ahurbiva realitat que clapa e ritz fòrt e vos hèi taisar. Lo silenci. Que s’entremèila apui s’impausa tau coma una plaga alandada. Lo silenci. Que gaha los quites borrèus a part. L’incomunicable. Lo «nondiscible ». N’es pas un film. S’avança una via.  Possada. Tirada. Per res. Bohada. Tuada. Per l’exemple. Per arribar au bon compte sus una longa lista. Per se venjar. Aquò portarà ren. A digun. La quita tèrra refusa de s’i abeurar mèi e desgòrja la color. La tèrra refusa désormais de se vestir en roge. Un prèste. Soetas pas esbarrir tons instants fragiles en espers qu’estimas futiles. Pòdes gaire saborar aqueth cièl d’autòne e los sents choncats, las gautas encara doças de mainatges van tant te regretar e se’n anar pishorrantas ! Es que cèdas, per delà una bravada-carapaça, au prihont e tarrible desesper de non-tornar, e de nuit tot au cap ? O mèi, per pas i pèrder la rason, per pas còp sec bramar, plorar, suplicar que la via te dishi pas, es que decidas pas lavetz, au tot darrèir moment, de te considerar coma un exemple, un modèle au mitan de ‘quera pegaria que vòu t’aténher ? Vòs te gardar la dignitat. T’aplicas a ne pas montrar la terror intima ? Qui ès, au hons, per gardar aquesta volentat dincas au cap ? Per pas t’aclaupar au darrèir moment. Ronças encara un sorríser dens la via, de cap aus temonhs. Corta pausa en suspension. Nat escapatòri ! E lo cant hui de ta ganurra. Lo cant cap a la paur. Los que cracan pas, los qu’an  pas lo regard dejà alhons e plenh d’una estranja certituda, entonan tanben a plenh de cap aqueth cant liberator. Lo cant se morirà pas. L’as sauvat, s’es escapat. Refusas lo bandèu suus ulhs, lo còs s’aprestant a l’inevitable, lo tent haut cap aus fesilhs. An tirat. Sui ta rehilha mès n’as jamèi poscut estar mon papè. Ta via a shambertat dens l’orror quòra lo monde shavirèva dens l’absurde. La guèrra.  L’aucupacion. L’esquia plegada. Los combats sosterrans. Minjar. Susvíver, susvíver, susvíver ! Qu’aurí hèit ? I avèva coratjós, i avèva inconscients, determinats e cas de consciença. E gents simpaticas dens cada camp ; periòda troblanta, ambivalenta. Los quites istorians semblan pas tots d’acòrd… hèsi res que constatar. D’aquera guèrra, los films an gahat çò de gloriós, los documentaris l’ignominia. Jo, me sovèni qu’ès tombat per ren dens un cunh de lana au còr d’una esclercida. La descendenta d’un «descendut». Quau irrespèct ! De tota faiçon, sabes que t’aimi. Apui lo ríser, coma lo cant, es  una libertat. Ton delit èra de voler la protejar. Ton absença es una injustiça. Ès absent, sonqu’absent. Perçò qu’as ta plaça en cròs, aquí. Los capsèirs de la memòria se sovènen. Ès anat dinc a hèser quauques pas duhòra, mès tròp lunh, entre las pajas de mons libres d’istòria, los que parlan de guèrras a jamèi tornar hèser…

Perqué un aumatge particulièr a Guy Môquet, encensar un gojat «mòrt per la patria» ? Aimi mèi ’queths darrèirs mòts traçats au revèrs d’una fotografia de tons mainatges :  «Ma darrèira pensada es per tu e mons hilhs sherits, vèni d’enténder los fesilhs, ‘quò’s mon torn, adiu, èstis coratjosa». Trenta-sèt ans. Entrat dens una legenda familhala de la Segonda Guèrra mondiala, damòras una fòrt shèra hantauma. Un heraut portant haut la color d’una rebelion contra un òrde establit sus la paur, gardant ton integritat e tas idèias dinca davant los fesilhs que, sols, t’an poscut hèser plegar. Un doç eròi au còr-trendessa per tons mainatges. Coma aurí poscut t’esvitar dens aqueth cadre tan emocionant ? Auré aujut lo
mème gost, ma via, perfum passion, s’avèvas surviscut a ‘quera guèrra ? Ton percors a confortat mon desir de luta contra tota injustiça. Mès fau se díser au revéser.

Un grand moment : centenari de Nadau Bòrdassolas

Nadau estot hestejat en janvèir !

Aquò’s una figura de la Lana, com ec dishot lo deputat Gilles Savary,
qu’estot botada a l’aunor aqueste 12 de janvièr.

Nadau Bòrdassolas vasot aus Cassiets, a Lucmau, lo 25 de decembre 1912.
Maridèt Elièta lo 5 de setembre 1936. Pendent la Segonda Guèrra
mondiala, estot hèit presonèir dens las Vòsjas lo 18 de junh
1940 e passèt cinc annadas defecilas dens plusiors camps dinc a
d’estar liberat lo 14 de martz 1945. Estot bordilèir tota sa via,
mès «tots los bordilèirs èran gemèirs». Per tant qu’augi
decidat de jamèi se presentar au conselh municipau, estot purmèir
adjunt au maire socialista de Lucmau de 1959 a 1989.

Nadau es tanben coneishut com acordeonaire popular ; comencèt solet a
d’apréner a jogar, de cap a dotze ans, sus un acordeon balhat per un
talhur. Transmetot son repertòri a bien de musicaires deu sud
Gironda.

La jornada comencèt per una conferença de Patric Lavaud sus l’acordeon
diatonic en Vasadés ; lo tantòst estot consacrat a scènas
ubèrtas dens los estanquets, a una prestacion de l’escòla de musica
de Didier Oliver a l’ostau de retrèita, e a un atelièr de danças.

A 17 òras, la sala deu cinemà èra plenha per espiar la projeccion
d’Adiu Nadau, un film de Patric Lavaud e Joëlle Duparc,
sortit en 2005. Estot virat en 2003, en una sola jornada, qüand
constatèn la disparicion deus musicaires rotinèirs.

A 18 òras, aperitiu, musicas, cançons e danças. I avè aquí
un trentenat de musicaires qu’interpretèn lo repertòri de Nadau,
mèi una corala dirijada per Jacky Gratecap vinguda de Sent Macari.

Cada personalitat hasot son discors : Georges Bernard, maire de
Capsius, que li decernèt una medalha de la vila ; Martine
Faure, deputada de la 12^a circonscripcion, que rapelèt lo
temps on Nadau, que «la coneishèva avant que vasossi», venèva a
Alhàs a motocicleta, e conclusot que «lo socialisme aquò
consèrva» ; Gisèle Lamarque, conselhèira regionala,
originària de Lucmau com Nadau ; l’ancian sindicalista
Raymond Lagardère, 87 ans, qu’avè rencontrat Nadau en 1962 e que
contèt quauquas anecdòtas deu temps on militèvan ; Jean-Luc
Gleyze, conselhèir generau de Capsius, que li aufrit una medalha deu
conselh regionau ; un administrator de la MSA que li remetot un
shèc.

Faliva notar tanben la presença deu deputat Gilles Savary e d’Isabelle
Dexpert, conselhèira generala de Vilandraut.

Avant de contunhar dab musica e bal, Henri Marliangeas ajotèt :
«Nadau, pendent cent annadas / As jogat l’acordeon / Nadau per
‘questas aubadas / Nos t’i bàlham cent potons !» Longa via
au valent centenari !

Dus tèxtes novèths en gascon de Benauja.

Istoèra  »Èra nervuda aquela cavala » de Janòt Bertin :

Dalhèvi la lusèrna avèque la faushusa e la cavala. Èra nervuda aquela salop’ria ! Podèvi pas la tenir. Hasèva drindinar aquela faushusa. N’avèva pas mèi qu’un torn a hèser au mitan. Mès i avèva un gròs perèir. Dishuri : «Quora vau arribar au perèir, m’arrest’rèi, lev’rèi la lama e la tornarèi pausar de l’aute bòrd. Atau, n’aurèi pas besonh de lo hèser au dalh.» Quora arribi avant lo perèir, dishuri a la cavala : «doçament, doçament». Lo temps de dire «Hòp», lo perèir èra de cama en l’èr.

 

—

Cançon compausada per un paisan de Ladèus /Ladaus :

Avem tuat nòste pòrc / Lo Coquilhòt l’a mis a mòrt

Avèque son cotèth de guèrra

Èra gras coma un curet / Ah ! lo supèrbe goret

Son pishotèir trainèva a tèrra !

Tant que pishèva son sang / La mainada avèque sa man

Li sarrèt la cogaleta

Quora l’augúrem bien rasclat / Bien nestejat e torshonat

Fut lèu mis sus l’escalòta

Lo lendeman de Nadau / Lo carregèrem a l’ostau

Acompanhat de la tripèira

Vista hèsem lo gimborat / Èra bon, n’èi tant minjat

Qu’atrapèri la caguèira !