Provèrbes dau bòrn de Viraselh

L’arcancièl dau matin tira lo boèir de sau camin.

En abriu ne te quitis pas un hiu, en mai hèi çò que te plai.

En companhia, les aucas se banhan.

Barèja nèva barèja bien.

L’ivèrn n’es pas bastard, se ne vèn pas de d’òra vèn tard.

Hèi de bien au Jan, t’au tòrna en cagant.

Vau milhor anar au bolangèir qu’au medecin.

Lo can e lo gat ‘massan lo mau estujat.

Quòra lo sorelh raja sus la candèla, pren garda boèir a ta henèra.

A fòrça de cantar Nadau, Nadau arriba.

D’un sac de carbon ne hèsen pas un sac d’haria.

La pèth es pus pròisha que la camisa.

Quòra i a pas mèi de hen au restelèir, los shivaus se baten.

De raça, can caça.

Cada colhon a sa rusa.

Vòlen petar pus haut que n’an lo cuu.

Vau mèi un trauc au cuu qu’un plec au vente.

La pansa mèna la dança.

Es bien praube l’hagòt que ne tròba pas sa liga.

Lo june òme es per cercar, la gojata per se gardar.

Jalada blanca, la pluja au cuu li canta.

Quòra la grua vai covar, pren ton saucle, vai sauclar.

Quòra la grua passa haut, devath l’ala pòrta lo caud ; quòra la grua passa bas, devath l’ala pòrta lo glaç.

Parla papèir, taisa-te lenga.

Minja, minja, saps pas qui te minjarà.

Dau cap o de l’esquia, semblan son pairin o sa mairia.

Es bien prauba la marçada se ne dèisha pas una merlada.

Petit mau, granda cucassa.

Tant mòi lo que piula que heula.

Pagar e morir, an totjorn lo temps.

Aquò n’a pas de nas d’arribar sans ren.

Aquò’s de cròta d’auselon, aquò ne pud ni ne sènt bon.

Un còp de coishin e  aublidan.

Quòra lo patron barra son cotèth, lo vailet diu èster au fèt.

Das pauruts, s’i'n sauva totjorn quauqu’un.

Vent d’autan, vent de pluja.

Lo qu’hèi « piu piu » que viu.

D’un comerçant e d’un pòrc, ne coneishen la fortuna qu’a la mòrt.

Cada colhon a sa rusa.

Tant de traucs, tant de calhivas.

Idèias recebudas sus l’evolucion

Cadun a entendut parlar deus peishs que sortiren de l’aiga e que vinguren escorpions*, graolhas o cingles, o mèi de l’Homo habilis quilhat per miragle e transformat en Homo erectus. ‘Quò’s un mite gahiu, bien engranat dens “nòsta” imaginacion. Fau lo desmontar! Fau pas gueitar aqueths fenomènes au nivèu d’un individut solet mès d’una populacion empenada.

E òc, vam imaginar un moment que lo mite vèni realitat. Vodré díser qu’un peish reüssiré a detectar qu’existís una tèrra on n’es pas oblijat de se mudar dens l’aiga; la quita sequença de sons gènes omeotics** se botaré a cambiar per l’influença d’una onda misteriosa; per consequent, pautas se botarén a possar au peish. D’auta part, las aurelhas (las garganças, coma se ditz en Medòc) deu peish, que son normalament mantengudas obèrtas per la presença d’aiga e que s’aclachissen a l’èrt, cambiarén d’estructura, au punt de se transformar en paumon en çò d’un peish a l’atge adulte, qu’a acabat son organogenèsa.

Idem per l’òme, petit scenariò magic. Homo habilis, cronhut, se permena tranquillòt dens un bòsc, las mans trainant per tèrra. Pòt gahar lo de-que-víver adaise: ceps, fruits sus las brancas bassas, limacs… E vací un seisme que crea un rift, desèrt bien segur. Hasem abstraccion de la manièra dont a bien poscut daverar au hons, e concentram-nos sus la seguida. Coma los feròces carnassèirs an tanben daverat e que risca s’hèser chapar viu, l’òme comanda:

- a sas vertèbras de cambiar de fòrma per que son rastèth de l’esquina se requilhi;
- a sa cauja toracica d’hèser parelh per sons organes daverin pas;
- a sons braç de se racorcir;
- a son trauc occipitau de se desplaçar un chic;
- …

Mès coma explicar que, dens aqueth cas, púsquim pas hèser la mèma causa? Un praube escanagrith diré “Vòli venir grand e garrut”, un obèse poiré magrir. Ec atz comprís, l’ADN pòt pas se modificar n’impòrta com, amèi devath la quita influença de l’environament.

L’ipotèsa de lònh la mèi plausibla es qu’una mutacion genetica a survingut, completament a l’asard. Chic a chic, pendent milèirs, milions d’annadas, s’an distingat duas populacions, qu’an poscut evoluar segondariament caduna de son bòrn. Se prénem l’exemple de l’òme, i aujut a populacion “cronhuda” e la populacion bipèda franca. E aquí interven la seleccion naturala: la populacion qu’a un avantatge selectiu es la bipèda, perce que poirà s’escapar mèi viste, o aténher norritura en hautor. L’auta populacion fenirà per disparéisher au cap de milèirs d’annadas. Mès notatz que l’avantatge poiré s’inversar se las condicions càmbian!

‘Quò’s donc un processús long e asardós, causat per un fenomène aleatòri e condicionat per l’environament, e non un processús cort e causat per l’environament. (çò que nos environa pòt agir sus nòstes gènes en los regulant, mès pòt pas cambiar l’organisacion d’un còs.)

Fau díser “los Homo habilis an dishat la plaça aus Homo erectus au cap de milèirs d’annadas”, e non “cada Homo habilis s’a transformat en un Homo erectus”, çò qu’es absurde.

Per possar la reflexion au-delà de la sciença, la causa evidenta qu’apareish es que l’asard eishenta l’òme. Pr’eth, amèi s’es pas cresent, ne pòt pas estar la causa de nòsta estacion bipèda ni de nat fenomène. Oblida que, sus tres miliards d’annadas, tant de causas pòden arribar “atau”… i a pertant tant d’asards, bons o meishants, dens una via umana…

_____

*    En francés, salamandres.

**  Responsables deu desvelopament, atribuan a cada partida deu còrs sa fòrma, la presença d’apendices, …

L’òme n’es pas mèi evoluat qu’una bacteria

Enténdem de faiçon recurrenta que l’òme (quand disen pas “l’uman”) es l’espèça mèi evoluada, e encara quòra disen pas qu’es una espèça a part dens la natura. Aquò nos arriba tot dret d’un long eretatge judeo-crestian, solide. Sufís de préner coneishença de la vielha escala deu vivent de l’Atge Mièi, on passèvan deus gas a las pèiras, de las pèiras aus vegetaus (via los coraus), deus vegetaus aus animaus, apui a l’òme, aus anges e enfin a Diu. N’èra pas pèc coma representacion de la natura a d’aquera epòca, dens lo sens on n’i avèva pas encara los progrès tecnics actuaus. L’òme podèva atau se díser: “parli, pensi, e sustot cresi en Diu, donc sui lo mèi evoluat; lo can se sembla mèi a jo que non pas lo barbòt donc es un chic mens evoluat; lo barbòt se muda mès pas lo casse donc ven après sus l’escala”; etc.

Mès anuit? Dens la pensada populara, pensan encara que l’òme es l’èste mèi evoluat de la natura.

Perqué? Perce que sàbem que pénsam e qu’am una capacitat d’abstraccion, perce qu’am un lengatge articulat, qu’entàrram nòstes mòrts, qu’am cresenças, que transmétem sabers, qu’escrívem… E tanben perce que som bipèdes francs. Tot aquò resultant de modificacions bioquimicas, fisiologicas, anatomicas de nòste cervèth, de nòsta ganurra, de nòste rastèth de l’esquina, de nòstes membres… Modificacions que pòdem atribuar au caractère aleatòri de las mutacions geneticas (d’aquò tornaram parlar un aut còp).

En prumèir, pòdem respónder, e aquò’s scientific, qu’en tèrme de durada, som tan evoluats coma una bacteria. D’un punt de vista formau, se duas espèças existen desempui un milion d’annadas, an totas duas aujut lo mème temps d’evolucion, donc an autant evoluat l’una coma l’auta, òme o pas. Parlar d’evolucion reven en efèit, ‘quò’s a ne pas oblidar, a se demandar combien de mutacions geneticas an poscut afectar tala espèça. Se gueitèvam adara la vitessa d’evolucion puslèu que lo temps, las levuras, pr’exemple, evoluan redde mèi viste que nosauts, que son mèi “mutablas”! E pertant, qui las-i trobaré una superioritat sus l’“èste uman”?

En segond, dens lo cas, mèi filosofic, on l’evolucion correspondré a la quantitat d’avantatges (nocion fòrt subjectiva, totjorn raportada a çò que nos avantatja a nosauts), som mau plaçats sus l’escala. L’alefant, la tartugla, e tots los vegetaus linhós viven mèi vielhs que l’òme. Lo can sent talament mèi d’audors que l’òme. L’agla a una milhora vision. Los ausèths migrators saben detectar lo camp manhetic. Los ausèths en generau, las shirecaudas, los barbòts, saben volar. Los peishs saben respirar dens l’aiga. Las iranhas saben marshar au plafond. E los que detectan los ultrasons e los infrasons, qu’i vesen la nuit,… …

Mès aquò nos arrenja, de ne pas tornar botar nòsta pretenduda superioritat en question. Los cresents, sàbem perqué. Los auts, vòlen gardar la justificacion d’una legitimitat a poder dispausar de la natura coma ec vòlen, qu’èsti per la destruíser… o per la protejar!

Lo còp que ven, desmontaram quauquas idèias recebudas sus l’evolucion en generau.

Damb lo bròc negre

   Lo bròc negre es, coma ec sàbetz, un aubròt redde frequent dens las sègas e los brostèirs secs e ensorelhats. Es espandut en Bordalés. Au mes de setembre-octòbre (e benlèu dincas a novembre !), produís aquestas avarchas bolas viuletas… las prunetas. Fau hèser shau aus bròcs en las amassant ! Fau las causir, tanben, bien caperadas de « pruine« , qu’es un signe de brava qualitat.

Una brava confitura, que hèsem damb las prunetas. Pas besonh de lisi tirar l’òs, sufís de las botar dens un paderon damb prampó de sucre mèi un chicòt d’aiga. Ajotar un rinçòt de pineau. Dishar reduíser tot-tuishau. Tirar los òs a mesura que se destacan deus fruits.

Pòdem tanben botar los fruits dens un barrei d’aiga e d’alcòl a 40° (a parts egalas), damb una detzena de tarròcs de sucre. Aquò produirà un alcòl de qualitat, se lo dísham macerar pro de temps. Dens d’autas variantas, se pòt ajotar pruas de can, o rasims e moras. Dens tots los cas, quò’s minjadèir (o minjaduir !).