Parabòla en marotin de Montsegur

Un homme avait deu gouya. Don le pu jeune dissit à son pere : Mon pere, baillez meu ce que je dioui augere de voutre bien. Et le pere les y partagit son bien. Quauque tan après, le pu jeune amassit tou ce qu’il avet, se n’anguit dan un pays bien louen, onte y mangit son bien en deybauche.
Après qu’i l’auguit tou mangé, y veinguit une grande famine dans quiou pays et y se trouvit dans la prauveté.
Y se n’anguit don et se boutit au service d’un des habitan dau pay, qui l’envoyit à sa ferme per y gardar ley gorrets. Iqui y l’auré bien voulut sa refession des eycosses que ley gorrets mangian, mé digun ne ly en baillet.
Enfen eytan rentré en ly mayme, y dissit : Combien y a tou de valet dan la mayson de mon pere, qu’avan dau pen en abondance, e moué je moure ici de faing. Faut que je parte et que j’ange trouver mon pere. J’ly dirrai : Mon pere, j’ay peché contre le ciele et contre vous. Je ne seu pas digne d’eytere appelé voutre gouya, traité meu coume un dey valets que son a voutrey gages.
Y partissit don, et se n’anguit trouver son pere. Quan y l’eytet encore louen, son pere l’appercevit, et touché de compassion y courrit à ly, se jitit à son cou et le biquit.
Son gouya ly dissit : Mon pere, j’ay peché contre le ciele et contre vous, je ne seu pu digne d’eytere appelé voutre gouya.
A ladon le pere dissit a ses valet : porte vitement la pu belle robe et veytisse lou ; metté ly une bague au dey et dey souly ey pi. Mené le vedé gras e tué lou : mangeon et feson boune chére. Care mon gouya que voyci eytet more e y l’ey ressuscité, y l’eytet prdu e y l’ey trouvé. Y se metirian à faire boune chere.
Pertan le gouya l’eyné qu’eytait dan ley champ revenguit e quan y fit proche de la meyson, y l’entendit le concere et la danse. Y sounit un dey valet à qui y demandit ce que queu eytet. Queu ly dissit le valet que voutre fray sey entorne e voutre pere à fait tue le vedé gras pr ce qu’i l’a trouvé en boune santé. Queu le fachit si fore qu’i ne voulit poing entre. Son pere sortit pr l’en prié.
Me y reyponguit :  Y a tan d’annayes que je vous sere, san vous avouére jamais desobéit en queulle chouse que ce sie, prtan vou ne m’avé jamais baillé un crabot pr me deyverti avec ms amis. Mé voutr’autre gouya, qu’a mangé tout son bien aveque dey femmes deybauchaye, n’ey pas pu leu arrivé que vous avé fet tué le vedé gras pr ly.
Mon gouya, ly dissit son pere, vou sé toujour avé moué et tou ce que j’ay ey à vous. Me falet faire fsten et nous deyvrti, parce que voutre fray eytet more et y l’ey ressuscité, y l’eytet predu e y l’ey retrouvé.

Lo pelhòt de la regenta (istoèra vasadesa)

Descoletada, braç nuds, a pena vestida,

D’un cort pelhòt de lan o de coton

Que’u caperèva pas lo quart deu corpiton

La regenta, gojata bien bastida,

Hasèva l’escòla au vilatge

Aus dròlles de tot atge, e de cap au tablèu

Tracèva la leçon.

Tot d’un còp un joen polisson

S’esclafèt d’arríser. « Qu’est-ce que tu as ? »

Ce ditz la regenta en colèra.

« Mamisèla, responot lo drollet,

Que vos èi vist çò qu’apèran la jaretèla. »

Fau vos díser que los mainats

Espièvan mens dess s que devath.

« Petit impertinent, dissot la damisèla,

Sors de suite de la classe, pour huit jours je te chasse ! »

E lo drollat se’n va, tranlin, tranlan,

Preus caminòts sens se copar lo cap.

La regenta repren sa leçon, tot d’un còp,

Qu’enten un bruit au mièi de la classa

E vei lo dròlle deu Gentilhòt badar com un esclòp.

« Ah ! Qu’est-ce qu’il y a pour rire encore ?

Ce dishot la regenta. Qui veut aller dehors ? »

E lo joen mormerós,

Que n’es fotre pas laganhós, li respon :

« Excusatz-me, mès sens intencion,

Èi vist vòsta cueisha devath lo cotilhon »

« Ah ! C’est ainsi que l’on suit ma leçon !

Cette fois, tu entends, elle est forte,

À toi, pour quinze jours je te mets à la porte ! »

E lo drollet se’n va tot en bramant

Tot en tirant lo cordon de son cotilhon.

Prèsque autanlèu enten un bruit au purmèir banc

S’arrevira ; un dròlle de dètz ans

Hasèva son paquet dab un tròç de ficèla.

« Et où vas-tu ? » dissot. « Ò, mamisèla,

Respon lo cap baishat lo dròlle que s’arritz,

Atz caçat quinze jorns Pierròt per çò qu’a vist,

Jo qu’èi avut bien mèi de shança,

E cresi que per çò qu’èi vist,

Pòdi préner las grandas vacanças ! »

Bevendas garonesas

VIN D’ESQUILHÒTS

Amassar, autorn de la Sent-Jan (o dinc au mes de julhet), esquilhòts verds, dont lo cleish ne s’èsti pas encara format. Las causir sencèiras. Los bòrns de Garona son caunhits de noguèirs. Ne’n amassar, bótam, una vintena a una trentena. Pòden ne’n picar quauques-uns. Los botar dens un barricòt, e i versar dus litres de vin roge (còstas de Bordèu de preferença) mèi dus litres d’alcòl per fruit (a 40 °). Ajotar una vintena de tarròcs de sucre. Dishar macerar quauquas setmanas. N’oblidar pas de passar avant de botar en botelhas.

GUINHAT

Amassar sonhosament guindolhs negres de Benauja. Los causir sencèirs. Los botar dens una botelha damb alcòl per fruits e quauques tarròcs de sucre. Pòden, per milhorar lo gost, ajotar lo jus d’una confitura hèita auparavant, o mèi hèser borir quauques guindolhs e ne’n recaptar lo jus. Dishar macerar quauquas setmanas, shens oblidar de passar.

La Fabla e la Veritat

-Adaptacion d’un poème baionés-

 

Per un temps de torrada e shens estar vestida

De son puch Veritat èra un bèth jorn sortida :

Sons atrèits damb l’atge, coma pensatz,

S’èran un chic flaishits, fanats ;

Tan bien que li hasèvan la shorda aurelha

En la vesent tota nusa e shens pelha,

La prauba Veritat, totjorn au mème endret,

A mitat mòrta de fred,

Damorava expausada a la bisa ;

Quòra, passant pròishe d’era, la Fabla l’avisa.

Vestida en rauba de satin,

De bon matin,

De pès en cap s’èra requimpada

Per cachar quòra èra passada,

Avèva plumas, bèths pendents,

E diamants faus, mès fòrt lusents.

Tè ! adishatz amiga, vos vaquí ? - li ditz

Que hèsetz donc soleta e shens vestits ?

Ah ! respond Veritat,

Damb un èrt aflijat ;

Coma ec vésetz a ma mina,

Geli e ne’n sui bien shagrina !

Èi bèth pregar la gent que passa

De me balhar una petita plaça,

On pusqui m’instalar,

Mès n’i a digun per m’escotar.

Prauba de jo, vesi – e ‘quò’s pas gai -

Fòrt chic de cas hèsen deu vielhèir !

Ètz neishuda après jo, egau,

Ditz damb pretencion la Fabla :

Mès a las gents hèsetz paur

Quòra jo sabi las-i paréisher agreabla :

Pertot me vesen damb plesir

E cadun fòrt bien me recep

Diu mercí.

De vos har véser nusa aquò n’es pas adret

Vòletz me créser ? arrànjam-nos ;

E per que vos tròbin mèi sharmanta

Vénetz damb jo devath mon mante

De cap aus sages, graça a vos,

Ne me veirèi pas rebutada,

E graça a jo, egalament,

Deus pècs seratz aimada.

Totas duas atau poiram aisidament,

Contentar de cadun* lo gost, la fantesia,

Damb, vos, vòsta reson, e jo la pegueria.

E desempui lavetz Fabla mèi Veritat

Amassa an totjorn estat

Pertot de companhia.

Lo Pont de Bordèu

Tirat de La Vie populaire dans le Bordelais.

La cançon deu pont de Bordèu estut collectada dens la boca d’una gasonèira de la Shartrusa, Mma Saintout. Parla deus vielhs cabarets de Bordèu e deu virat, deus bals qu’amassèvan la junessa de l’epòca.

 

Ne sui pas de l’ancien regime / Coneishi pas lo shanjament / Mès vesi totas mes vesinas / Passar lo pont hardidament / Ne van pas mèi a Bèglas, / Cauderan, lo Tondut / Van a Pluma-la-Pola / Shès lo petit boçut.

E jo me’n vau au pont, sau pont, que fèi passar la ribèira / E jo me’n vau au pont, sau pont, / N’i a res d’aussi minhon que lo pont.

Sus lo camin de la Shartrusa / A Vincèn’ es lo grand abòrd / Mon Diu mon Diu la sòta ruia  ! / Ne veden passar que daus mòrts / Au Ropic los ivronhes / Dan trucs au barricòt / On van totas las dònas / De la ruia Sent-Ròc

Jo me’n irèi…

Per lo Tondut ne me plèd gaire / Tanben ne m’an pas sovent vist / Lo mèi, lo mèi on m’arrestavi / Aquò’s shès les marshand’ de ris / A la Font dau miracle / Qui causa mon shagrin / Per anar shès Meròta / I a tròp meishant camin

Jo me’n irèi…

Fau veire aquel’ Cauderanesas / Lo matin venir au marcat / Avèque lurs panèirs de fragas / E lurs banastras sur lo cap / Criden : de l’escaròla,  daus naps / N’i a pas mèi de misèra / Tant son bien abilhat

Jo me’n irèi…

Me parlan de Pluma-la-Pola / Fau s’escrasar per i anar / Los solièrs ne son que de grolas  / Lo dessèir per se retirar / L’otèssa es mau coihada / N’a jamès res de bon / Que daus eus, d’ la salada, / E dau meishant jambon

Jo me’n irèi…

Per lo dimècres de les cendras / Se’n van tot dret a Cauderan / Mon Diu mon Diu ! la sala causa / De veire mascats los paisans / De la meishanta piqueta / Dens tots los cabarets / Beausoleil a hèit bancarota / E Robichet a set

An passat…

Valà una òra que t’escoti / Començas bien a m’anujar / Coneishes bien totas les rotas / Mèi tots los cabarets que i a / Coneishes totas les rotas / Mèi totas les maisons / Aquò te prova ma miga / Que ne sus res de bon

An passat…

Perqué defénder la caça, e quala caça ?

La caça, un deus nombrós sutgèits que hèsen debàter (a còps)….

 

Comparam la caça tradicionala damb l’eslevatge intensiu, industriau (ne parli pas d’eslevatge tradicionau, solide).  L’animau caçat a prampó de chança : n’es pas a cent per cent segur qu’èsti tuat preus plombs deu caçaire, quòra la bèstia d’eslevatge serà amatada per segur. D’un punt de vista sanitari, fau tanben considerar que l’animau sauvatge es probable milhor per la santat que lo qu’es caunhit d’antibiotics e autas ormònas e minjar artificiau.

Coma som omnivòres donc carnivòres, qué de mèi normau que de se norrir de carn ? L’òme es un predator,  aquò ec sàbem, mès ‘quò’s un animau coma los auts, çò que vòu díser n’oblidar pas sa plaça au mitan de la natura. E la caça es una activitat qu’ec permet, damb son caractère aleatòri… Mancar una bèstia diuré nos oblijar, finalament, a gardar una certèna umilitat : som pas los mèstes deu monde, ausèths, lèbes pòden nos escapar.

Solide, n’i'n a que diràn que, desempui pausa, am maserat certènas bèstias e n’aurem pas mèi besonh de caçar.  De practicas narriosas existen, coma l’eslevatge en bateria, on los polets, encarrassats, banhan dens lurs cagalhas, e ‘quò’s pr’aquò que dívem oblidar çò qu’es naturau ? Perce que la caça es quauquarren de naturau, òc-ben de vrai, in·herenta a la natura umana coma a de nombrosas espèças, qu’es la faiçon mèi logica de se cercar lo minjar, en dishant una chança a la presa de s’escapar e shens auger recors a tota una industria pas fòrt neta.

Los anti-caça diurén se díser tanben vegetarians per damorar coerents. S’opausar feròçament a la caça en minjant los produïts de l’eslevatge, ‘quò’s estar francament pèc.

 

Mès me fau nuançar mons dísers : n’aprovi pas tots los tipes de caça. Per exemple, quòra pàrlam de «regulacion» de las populacions, aquò pausa un problème filosofic. ‘Quò’s a díser que, prumèirament, la regulacion deu nombre d’individuts es, de vrai, un processús naturau qu’interven en çò d’un pilòt d’espèças animalas per  empachar que la populacion crèishi indefinitivament e estarissi las ressorças. E, entr’auts, la relacion predator-presa ajuda a la regulacion ; per consequent, que l’òme reguli la populacion deus auts animaus que minja, ren de mèi naturau. Mès d’un aut bòrn, l’òme es temptat d’intervenir sus la talha e la compausicion d’autas populacions, shens nada interaccion trofica (= alimentària). Se plaça donc en regulator suprème de la natura, e ‘quò’s a mon avís
una barralha a ne pas passar. Los animaus n’estent pas nòstas presas n’an pas de rason d’estar «regulats» per nosauts. ‘Quò’s contrari a la natura.

Los aujames, tanben. Qu’es aquò que considéram coma aujames ? Aujame, o bèstia nuïsibla, vaquí una faiçon de parlar que m’ariça lo peu. Renards, agraulas, rats e companhia, quau critère biologic los hèi «nuïsibles» ? E lo pire : l’òme es l’espèça que hèi lo mèi poishiu. Dempui quand una agraula sap bastir una centrala nucleara, un barratge ? Dempui quand los renards pòden provocar marèias negras o laishar bombas atomicas que boishan de la carta quauques milèirs de gents ? Èstim seriós, aqueras bèstias ne son pas mèi meishants aujames que jo rèi de Patagonia !

Mès l’òme ne supòrta pas que la natura torni préner sons drets. A abocinat l’abitat d’un sanglar, a bastit un ostau damb tot çò que precèda e s’enseguís, mès s’aqueste animau trapinha caulets e fraguèirs, cocuts e viuletèirs, per retrobar son territòri, ‘quò’s un aujame tuadèir. Fotuda vision antropocentrada. Fau pensar a relativisar ! E milhor encara : en França, actualament, n’am pas lo dret de tuar un òme assassin (fòrt bien !) ; per contra, am lo dret de tuar una agraula que piauca gruns de blat d’Espanha… Vos dishi carcular…

 

Lavetz, coma diuré estar, sivant jo, lo perfèit caçaire ? Simplament, diu totjorn pensar a tuar dens un but utilitari e naturau, qu’èsti per se norrir, o per balhar o vénder la norritura. (O benlèu per la pèth, encara qu’aquí, poirem ne’n tornar parlar.) Diu seguir las règlas, vòli díser hèser shau a l’atge, au sèxe, a l’espèça (solide), a l’epòca de l’annada. Diu hèser shau aus permenaires. Diu respectar las periòdas d’obertura. Diu recaptar non solament sas ganguerissas  mès tanben aqueras deus auts ; diu pensar a recaptar sas dolhas. Diu hèser còs damb la natura ; esvitar de hèser bruit, dishar lunh los gròs veïcules, se vestir discretament… Diu esvitar  de hèser sofrir. Diu respectar son can, n’ec fau pas oblidar ! E se lo caçaire ajuda a milhorar l’estat deus mitans naturaus que travèrsa, ‘quò’s encara milhor !

Entre nosauts, pensi que lo quite braconatge pòt, maugrat sons inconvenients, estar redde milhor que non pas la caça «classica».  Pas de municions, ‘quò’s ideau ! Mès pòt i auger problèmes de mòrt lenta, e sustot de gahar n’impòrta quala bèstia.

 

Avant tot, òmes, n’oblíditz jamèi qu’ètz animaus coma los auts, e pensatz a crompar patè de fesan o de shevrulh puslèu que de pòrc o de poralha ! Èstitz hardits e un còp que ven, parlarèi de la plaça de nòsta espèça dens la natura e dens l’evolucion.