…An tirat. Apui lo silenci… Aqueth divendres 24 d’octòbre 1941, dens una esclercida deu camp de Soge, los fesilhs t’an balhat l’atge de tas darrèiras fotografias. Èi deu mau en d’imaginar la bala morturèira penetrant ta carn per m’empachar un jorn de te díser que t’aimi. Avèvan besonh d’otatges a fesilhar e tas opinions t’an desservit ; jamèi fadré morir per idèias ! Vodrí tornar hèser l’istòria, sonqu’aquera, sonqu’aqueth bocinòt que me vai pas… Vòli qu’èstis una lènt que hèsi revíver, 1904, sus la cantalèira de proessas tecnicas, industrialas, medicalas. Reapareish una Prumèira Guèrra mondiala, batalha on los enjòcs mèi que las entradujas incitan a préner partit. Jan, ton frair l’ainat, mòr dens aquera satre monstrositat. Qué hèi, ditz-me, de pèrder son frair de vint-e-un ans quòra ne’n an quinze ? Qualas medalhas o quaus boniments bavilhós poirén estompar çò qu’a boishat aqueste frair ? Viri la hulha tot tuishau sus ta prima siloeta dishant córrer shens bruit una part d’era, aquesta hont salada que ditz la via trencada. Fau avançar… Dejà la vintena ! Escamisat, lo peu esgrissat, pris dens l’accion, sonrises a l’objectiu. Ton èrt de «l’ancian temps» m’assolida que pòdi pas te crotzar dens la rua. Egau, ton ulh es aquí, qu’ec desmentís, esberit, un petit amusat, energia pura dens la nina. Un quauquarrés de modèrne que despassa lo cadre de la fotò coma se volèvas sautar dens mon siègle. N’anguis pas tan viste, per me dishar tròp lèu ! As encara temps de rencontrar aquesta petita moreta corta de vista, demb los ulhs blus. Profitas-en, d’aquestas minutas que disen preciosas, que saben hugir en arrèir. Aimas ta Gironda, ton quartèir ‘quò’s un país que vodràs defénder. Ta curiositat es puishenta mès las longas estudas ne hèsen pas minjar de tira. Carrelaire, apui emplegat dens la fabrica Tobler au mitan deus sènts de shocolat, ès valent, tons braç te balhan un mestèir, revinguts, un hoguèir, una securitat… una securitat, dinc a d’aqueth jorn, aqueth faus pas de l’Istòria, aqueras crotz gomant l’umanitat, aqueras crotz que quites dròlles pòrtan. Es que saben que possèdan lo poder de me privar d’un grand-pair ? L’anar deu temps va t’aublidar, trabucaràs sus tas conviccions. Aquera clamor d’Èst, aquera esperança deu nombre que se sarra los cobdes, shens distinccion de rishessa, de classa, aqueth avenir en quau auràs enveja de créser, fadrà bien i véser una marganha en quauque lòc. Pusque tots los òmes se son pas encara balhat la man, pusque tant d’òmes se paran encara lo punh. Tas mans d’obrèir. Tons hilhs vinguts medecin e ensenhant. Apui jo, me cresent artista ! Èstis indulgent cap a jo que coneishuri pas la hame, amèi se me tròbas pas prampó prosaïca a d’auger besonh de sauneis, de musica, de ríser, de poesia, de gormandisa. E de color. Aquí, dens aqueras annadas trenta-quaranta, un vent de pegaria negra cor capvath lo monde. Dens ton mitan obrèir, t’investisses, descobres l’engatjament politic e participas a las chaumas de 36. T’interèssas a tot, lugisses Zola e Mein Kampf, revirat en francés. En julhet 39, vènes tesaurèir generau deu sindicat deus shocolatèirs, mès vaquí qu’en aost, jornaus e revistas comunistas son interdits. Treitarèi pas de politica. M’i aventurarèi briga, n’ec saurí gaire. Parli sonque d’amor trahit per la guèrra. La guèrra ‘quò’s una lutz sonque preus que la perduren en eths. Lo monde teish sa tela au mièi de las guèrras que vènen deu hons deus atges ; nat lòc sus tèrra ne’n es de vrai privat. L’Òme, aqueth grand desrasonable, se planh de se’n anar au front coma se’n van au trabalh un diluns matin e pertant… n’es pas aquò una petita montada d’adrenalina que surgís aquí ? Un possible espaci de sauvatjaria sonqu’a d’eth ? Una part de mèi d’excitacion, se’n anar cap a un inconeishut on poirén quasi tot se permèter ? Interdits legalisats per una armada, regulara o non, per s’acordar d’aperar explèit çò qu’es sonque murtre. L’espaci sembla cada jorn mancar a l’òme que’n aublida d’arrestar son pas, d’arrestar son braç, per miralhar las estelas shens voler tanlèu las possedar. Considèra coma son dever d’estamplar son poderòt mortau lo mèi lunh que pusqui, lo mèi viste que pusqui ? Èi, per me ratrapar a quauqua esperança, clishats que me disen qu’urosament, l’òme sap encara se trahir en dishant escapar sa doçor, sa trendessa en gèstes espontanats, fau créser un chic en l’òme…
Setembre 1939. La guèrra. Un decret prononça la dissolucion deu Partit comunista. Mobilisat, coma as dus junes mainatges, ès enviat en resèrva a tocar la Mediterranèa. Dròlla de guèrra. Bòrn de mar, error vacancèira, lonhten front : pòden créser que vas entau esvitar lo dangèir ? Illusion ! 1940 vei la desbacla, l’exòde deus refugiats se gitant sus las carrèiras au mitan deus sordats. Pas question de te rénder e de trabalhar preus Alemands nazis. Desmobilisacion. Bordèu es bombardada, i tornas e retròbas ta familha, ton emplec. L’estiu 40 anonça las restriccions. Los estòcs alimentaris e vestimentaris s’estarissen. Lo pan, preciós dinc a la darrèira brigalha, compta totjorn talhas tròp finas, ò sabes, ton hilh minjarà mèi tard pan damb tot, damb pastas, ris, un jorn shens eth li serà defecile, coma l’aima aqueste pan ! Ta fimèla aprèsta cafè, decoccions d’aglands gresilhats barrejats demb shicorèia. Tons dròlles passaràn de J2 a J3. Tocats-colats, sos-marins e blocús dens lo pòrt de Bordèu. Acabadas las bananas, sorça de magnesium. Los esclòps remplaçaràn los godilhòts usats e las bòtas hèsen la lei. La mauhisença rènha. Comunista e sindicalista, difusor de L’Humanité, ès reperat per la poliça talencesa coma un «agent de propaganda dangeirós per lo regime» e fishat aus Rensenhaments generaus. Setembre 40, anonça deu comandament alemand : « Los otatges son abitants deu país, que garentissen de lur via l’actituda corrècta de la populacion. Lur sòrt es atau entre las mans de lurs compatriòtas. » En decembre 40, a la seguida d’una aumentacion de distribucions de tracts, hèses partida deus òmes que mauhisan d’auger un ligame damb aqueths evenaments, e las autoritats t’arrèstan. Ès menhat au centre de sejorn susvelhat, 24 cai de Bacalan. Una enquèsta se dubre. Pendent la perquisicion a ton ostau, la poliça descobre una bròisha a la botonèira de ton mantèth. Representa lo monument presentat per l’URSS a l’Expausicion internacionala de París, en 1937. Per shança, los rensenhaments amassats dens ton quartèir estent en ta favor, ès liberat en junvèir 41. Damòras egau astrenhut a residença forçada a Talença. Ivèrn rude, inquietudas. S’avitalhar… s’agís pas mèi d’anar sonqu’au marcat deus Capucins en tram ! Gas e carbon mancan, se cauhar s’ajosta a las cuentas. Los bombardaments, visant sustot la basa sosmarina e lo nòi ferroviari bordalés, arriban generalament la nuit. Oblijan a s’acueitar a la cava devath lo bram eishentat de la serena, qu’era pòt pas s’estujar. Urosament, cada jorn, lo trabalh de l’escòla e lo de l’ostau absòrban tons hilhs. Ta bèra-mair vos rejunta. Un clan calorós, sodat dens las espròvas. Dens aquera via de guèrra e de restriccions, tons hilhs profitan maugrat tot de tons sabers e de ta trendessa. Sabes alucar lutz dens lo gris de la turmenta e pigalhar de jòia una rigor impausada per aqueras annadas marcialas. Lisi hèses véser que pòden s’acordar vacanças suu hiu d’una pausa, au quite pire d’un moment. Ton repit en familha es de corta durada. Debut de junh 41, un pòste de transformators sauta a Pessac, sabotatge ! Hèses partida deus òmes que vènen quèrre e embarrar au camp de Merinhac. Botat en sursís sus tèrra batuda. Au mitan de la lana, Pishèir- Beaudésert es shintat d’una granda barralha de bòi. Barbelats s’i ajostaràn. Aqueth centre de sejorn susvelhat, bastit en octòbre 40 sus òrde de las autoritats alemandas, es gardat per las fòrças de poliça francesa amèi gardes civius. Una sentinèla sus miradòr velha. Apèl deu desser, barradura deus crambòts, rondas, contròtles de nuit. Pòdes sonque t’abeurar a l’incertituda, las non-responsas de tons gardians a tas interrogacions. Los interrogatòris, seràn eths que los possaràn, non, cresi que n’èi gaire enveja de saber, de vrai… Los preisonèirs participan a l’amenatjament e a l’entreten deu camp, un vintenat de baracaments somaris dont aqueth deus otatges, a l’escartat. Correspondença censurada, colís e vesitors horgalhats. Quau magre resconfòrt que las raras vingudas autorisadas de la familha ! Pendent una vesita, ton hilh l’ainat, malaut, recep una consultacion deu doctor Nancel- Pénard dens la cabana on dròmetz. Damb un aiguèir per quaranta òmes, pòden parlar de propretat e de santat ? Un rapòrt de 1941 evòca las questions sanitàrias : «Lo materiau professionau es inexistent… » Locau de perruquèir, atelièr de cordonèir e de menusèir, sala d’odontologia, aqueths detalhs evòcan egau l’umanitat ; solide qu’an enveja d’i créser, los que son «en atenta»…
L’esper, una certena solidaritat, complicitats intèrnas lòrs d’evasions reüssidas, tot aquò hèi s’adaptar e suportar l’embarrament, lo carcinament a prepaus de la susvia, lo minjar mediòcre, los risques de bombardament deus Aliats. Aprenent qu’immòbles aclaupats an tapoat gents, ta fama mèi tons mainatges se ronçaràn finalament a la frièsta, pendent una alèrta, per un espectacle son e lutz sus sòu francés, orquestrat preus Aliats, demb la participacion de la defensa antiaeriana alemanda ! Los objectius semblan lunh… dinc a que lo quartèir Sent Miquèu èsti tocat e compti sons mòrts. La familha de ta fimèla ne’n rescapa. Fau damorar fòrt, lo mèi longtemps que se pusqui, e panar au present la mendra jòia. Los petits res montran que la via es sonque hèita de petits res, a còps redde importants. Te rasar ? Dens lo miralh, pas mèi de mus de drollet, que te manca tarriblament, aquí, dens aqueth camp on ètz parcats, on n’as pas mèi la quita possibilitat de t’isolar un chic per cedar a ta pena. Tons parents an l’intencion de vénder lur ostau. Sus un acte, es precisat que son tots dus de nacionalitat francesa, non judius. An besonh de ta signatura. Per anar au notari, recebes una permission excepcionala e pòdes passar a ton ostau per potonejar los tons. Gents s’i tròban… vam díser de faiçon providenciala : « ‘Quò’s lo moment, conéishem los hilats, rentra dens la clandestinitat !» Esitas… insistan : aquesta ocasion tornarà pas, briga de temps a pèrder ! Lisi desclaras : « Èi promís que me’n tornarí. Van se revirar contra ma familha se dispareishi…» Las menaças contra los parents dissuadan de s’evadar. Causisses de tornar au camp d’internament au lòc de te’n anar au maquís. Preus tòns. Per qu’augin la via sauva. Aquò’s en aost 41 que ta «liberacion damb manten en residença forçada» es envisatjada dens un rapòrt de poliça… mès es transmís a las autoritats alemandas demb «avís de mantenir l’internament» ! Ta via tingré suu hiu incerten d’aqueths mòts ? En setembre 41, lo mareishau Keitel desclara : « En represalhas a la mòrt d’un sordat alemand, la pena de mòrt serà inflijada a cincanta o cent comunistas. Seràn considerats coma otatges l’ensemble deus Francés detinguts per un service alemand o francés per relacions comunistas, amèi las gents que participèren a la distribucion de tracts ». Lo 21 d’octòbre, Hans Reimers, oficèir de la Feldkommandantur de Bordèu, es abatut suu bolevard Jòrge V. Tons companhs mèi tu aprénetz que cincanta otatges seràn executats se los autors de l’atentat son pas descobèrts avant vint-e-quate òras. Tot vai fòrt viste. Los taücs son rapidament comandats. Per pitar una lista, la poliça utilisa las fishas individualas dejà establidas au cors de las arrestacions, sufís de piaushar, de causir cincanta òmes considerats coma «dangeirós » preu regime en plaça. Tu, membre de la cellula Vaillant-Couturier e augent aderat au movement Patz e Libertat, cumulas de segur los atots ! Esprovas aqueras impuishença, de ne pas poder blaimar lo qu’avièt aqueth drame pusqu’auré agit « per la França » ? Vai vos tuar tanben, mecanisme irreversible, per nazis mèi gendarmaria francesa interpausats. Dinc au darrèir moment, s’exèrça la pression d’un shantatge a la libertat, prepausicion de signar un papèir de renegament, de balhar noms de dirijants comunistas suspausats se trobar dens lo camp. La consigna passada ? Jamèi parlar : « Recomandacions e directivas aus militants : un militant arrestat ne diu res díser, ni a la poliça, ni aus jutges, de son trabalh e de son organisacion.» Ès responsable sindicau. Ès refleishit. Pòden comptar sus tu. Augent aprís per afisha l’avís d’execucion, familhas se renden au camp. Ès darrèir barbelats damb los auts otatges, los gendarmas interdisen d’aproishar. Veses ta fama fòrt inquièta, tons hilhs, los sònas : « Avançatz-vos egau ! Que vos hèsi lo poton ! » Gausan pas, cranhent qu’èstis sanccionat se desaubeïssen, d’alhurs los gardians repossan los qu’assajan. Te hèsen signes de lunh avant, òc, dètz mètres pòden estar lo cap deu monde… Chic a chic las familhas son evacuadas. La tona te tornarà jamèi véser. Preisonèir e otatge politic. Mon còr truca a l’envèrs deu temps. Tant de temps per bastir un èste. Annadas per lo milhorar, per consolidar, ratrapar marganhas e ponhacs, per lo véser espelir, créisher, s’esblandir. Tan chic de temps necessari per capturar una via e la destruíser. Çò que l’òme es capable de hèser a l’òme ! Voler èster lo mèste d’autes èstes menha lunh… Qu’i a donc a compréner en d’aquera pegaria gahant lo monde dens tuarias s’adicionant ?
Ta nuit precedant l’execucion,quala es sa color ? Quaus sauneis son tons ? Te questioni e gardaràs tons secrets. Entre blu e verd, la veritat es pèrs. E personala. Víver ! Vodrí esperracar aqueth tròç de film. Lo levar autonau deus condamnats. La darrèira lètra a d’escríver. Nat poton matièir aus èstes aimats. L’empreishament deus pas que s’anonçan per tuar. L’apèl nominau tuant tot esper, la montada forçada dens los camions militars. Lo tragèit de l’orror, deu camp de Beaudésert dinc au lòc deu suplici, a Soge. Viatge en anar simple per l’indicible, aqueth shagrin irreparable. Quala actituda an los que te vesen te’n anar de cap aus veïcules, apui marshar cap au pau ? L’èrt ven a còps mèi aisit a d’alentar après grands brams, grandas larmas per lavar las trulhadas shens nom… mès lunh de las plorairas designadas d’Egipta, coma aleugir, solatjar ? En grope, vos diríjatz cap au lòc d’execucion, sostenent los mèi junes. Èi un fredilhon aus vint ans de mon hilh e sonrisi a sa libertat. Quau visatge, quala lutz vesen los ulhs deu temps qu’avanças ? Avançar cap a sa fin, cap a l’infenit que veiràn pas. ‘Quò’s a tu, òc qu’ec sabes, res poirà arrestar lo relòtge… lo temps vai s’arrestar per tu. N’as pas mèi de drets sus ta quita existença. Tons pas s’ajostan per lèu te sostréser a la via que t’environa. Qué vòu díser una jornada que, tot escàs començada, te barrarà dejà sa pòrta ? L’instant dètz òras, per tu, pòt pas existar aqueth jorn. Ne’n contèren, de bròias actitudas, espiadas de darrèir desfís ! Coma i créser de vrai, mèi qu’a l’angoassa que monta, la paur de la sofrença apui deu ren, l’effroi, lo voit totau cap a d’aquera bassacula deu temps per soi, lo temps que pèrd sa significacion, l’orror, lo denegament, lo desnusament, lo meishant saunei, l’ahurbiva realitat que clapa e ritz fòrt e vos hèi taisar. Lo silenci. Que s’entremèila apui s’impausa tau coma una plaga alandada. Lo silenci. Que gaha los quites borrèus a part. L’incomunicable. Lo «nondiscible ». N’es pas un film. S’avança una via. Possada. Tirada. Per res. Bohada. Tuada. Per l’exemple. Per arribar au bon compte sus una longa lista. Per se venjar. Aquò portarà ren. A digun. La quita tèrra refusa de s’i abeurar mèi e desgòrja la color. La tèrra refusa désormais de se vestir en roge. Un prèste. Soetas pas esbarrir tons instants fragiles en espers qu’estimas futiles. Pòdes gaire saborar aqueth cièl d’autòne e los sents choncats, las gautas encara doças de mainatges van tant te regretar e se’n anar pishorrantas ! Es que cèdas, per delà una bravada-carapaça, au prihont e tarrible desesper de non-tornar, e de nuit tot au cap ? O mèi, per pas i pèrder la rason, per pas còp sec bramar, plorar, suplicar que la via te dishi pas, es que decidas pas lavetz, au tot darrèir moment, de te considerar coma un exemple, un modèle au mitan de ‘quera pegaria que vòu t’aténher ? Vòs te gardar la dignitat. T’aplicas a ne pas montrar la terror intima ? Qui ès, au hons, per gardar aquesta volentat dincas au cap ? Per pas t’aclaupar au darrèir moment. Ronças encara un sorríser dens la via, de cap aus temonhs. Corta pausa en suspension. Nat escapatòri ! E lo cant hui de ta ganurra. Lo cant cap a la paur. Los que cracan pas, los qu’an pas lo regard dejà alhons e plenh d’una estranja certituda, entonan tanben a plenh de cap aqueth cant liberator. Lo cant se morirà pas. L’as sauvat, s’es escapat. Refusas lo bandèu suus ulhs, lo còs s’aprestant a l’inevitable, lo tent haut cap aus fesilhs. An tirat. Sui ta rehilha mès n’as jamèi poscut estar mon papè. Ta via a shambertat dens l’orror quòra lo monde shavirèva dens l’absurde. La guèrra. L’aucupacion. L’esquia plegada. Los combats sosterrans. Minjar. Susvíver, susvíver, susvíver ! Qu’aurí hèit ? I avèva coratjós, i avèva inconscients, determinats e cas de consciença. E gents simpaticas dens cada camp ; periòda troblanta, ambivalenta. Los quites istorians semblan pas tots d’acòrd… hèsi res que constatar. D’aquera guèrra, los films an gahat çò de gloriós, los documentaris l’ignominia. Jo, me sovèni qu’ès tombat per ren dens un cunh de lana au còr d’una esclercida. La descendenta d’un «descendut». Quau irrespèct ! De tota faiçon, sabes que t’aimi. Apui lo ríser, coma lo cant, es una libertat. Ton delit èra de voler la protejar. Ton absença es una injustiça. Ès absent, sonqu’absent. Perçò qu’as ta plaça en cròs, aquí. Los capsèirs de la memòria se sovènen. Ès anat dinc a hèser quauques pas duhòra, mès tròp lunh, entre las pajas de mons libres d’istòria, los que parlan de guèrras a jamèi tornar hèser…
Perqué un aumatge particulièr a Guy Môquet, encensar un gojat «mòrt per la patria» ? Aimi mèi ’queths darrèirs mòts traçats au revèrs d’una fotografia de tons mainatges : «Ma darrèira pensada es per tu e mons hilhs sherits, vèni d’enténder los fesilhs, ‘quò’s mon torn, adiu, èstis coratjosa». Trenta-sèt ans. Entrat dens una legenda familhala de la Segonda Guèrra mondiala, damòras una fòrt shèra hantauma. Un heraut portant haut la color d’una rebelion contra un òrde establit sus la paur, gardant ton integritat e tas idèias dinca davant los fesilhs que, sols, t’an poscut hèser plegar. Un doç eròi au còr-trendessa per tons mainatges. Coma aurí poscut t’esvitar dens aqueth cadre tan emocionant ? Auré aujut lo
mème gost, ma via, perfum passion, s’avèvas surviscut a ‘quera guèrra ? Ton percors a confortat mon desir de luta contra tota injustiça. Mès fau se díser au revéser.
TOPONYMIE DOUBLE-tableau
